Kanton Freiburg
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
| Technische Yschränkung: Dr koräkt Titel wär: »Kanton Frybùrg« |
| Kanton Frybùrg | |||
|---|---|---|---|
|
|||
| Basisdate | |||
| Hauptort: | Frybùrg (frz. Fribourg) | ||
| Flächi: | 1'671 km² (Rang 8) |
||
| Iwohner: | 249'700 (2004) (Rang 11) |
||
| Bevölkerigsdichti: | 149 Iw./km² (Rang 17) |
||
| Bitritt zue dr Eidgnosseschaft: | 1481 | ||
| Abchürzig: | FR | ||
| Sproche: | Tütsch, Französisch | ||
| Websyte: | Kanton Frybùrg | ||
| Karte | |||
 |
|||
 |
Dialäkt: Seislertütsch |
De Kanton Frybùrg isch a Kanton im Weschte vo de Schwyz.
Bärn-/Seislertütsch: Frybùrg; Tütsch: Freiburg; Französisch/Englisch: Fribourg; Ytalyenisch: Friburgo; Reetoromaanisch: Friburg.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Geografyy
- Hööyschti Erhäbig: de Vanil Noir mit 2.389 Meeter
- Tǜǜfschta Pùnkt: 430 Meeter am Nüebùrgersee (frz. Lac de Neuchâtel)
[ändere] Bevöukerig
[ändere] Spraach
- Mueterspraach: (Stann 1990)
- Französisch: 60,9 Prozent
- Tütsch: 29,7 Prozent
- anderi Spraache: 9,4 Prozent
[ändere] Städt ù Ort
Frybùrg im Üechtlann, Taafersch (frz. Tavel), Bulle, Mùùrte (frz. Morat), Romont, Estavayer-le-Lac (tütsch Stäffis am See), Châtel-St-Denis
De Kanton Frybùrg isch starch ländlech prägt. Nùme Frybùrg ù Bulle sy statistisch gsee Städt:
- Frybùrg/Fribourg, 32'549 Yywooner (2002)
- Bulle, 11'685 Yywooner (2002)
- Villars-sur-Glâne, 9'154 Yywooner (2002)
- Marly, 6'870 Yywooner (2002)
- Dǜdinge, 7'000 Yywooner (2004)
- Mùùrte, 5'584 Yywooner (2002)
- Wünewüu-Flamatt, 5'087 Yywooner (2002)
[ändere] Bezirk ù Gmiin
De Kanton isch i sǜbe Bezirk glideret:
- Broye
- Glâne
- Gruyère (tütsch Greyerz)
- See (frz. Lac)
- Saana (frz. Sarine)
- Seisa (frz. Singine)
- Veveyse (tütsch Vivisbach)
Gùgg o bi: Bezirk vom Kanton Frybùrg
Ynsgesamt ùmfasst de Kanton rùnd 250 Gmiine.
Gùgg: Gmiine vom Kanton Frybùrg
[ändere] D Spraachfraag im Kanton Frybùrg
Di tütsch-französischi Spraachgränza giit düre Kanton Frybùrg. Wo Frybùrg im Üechtlann anno 1157 va de Zähringer (Stammsitz: Freiburg im Breisgau) a de Spraachgränza gründet cho isch, hets no as usglichnigs Verhäutnis zwüsche de französischi (wäuschi) ù de dütschi (alemannische) Spraachgruppa gä. Frybùrg het sich us "tütschi" Stadt verstane, allerdings isch di adligi Oberschicht u d Schrybergiuda bsunders am Hof vom Bischof vo Lausanne latinisch ù französisch unterrichtet cho ù het dezue gniigt, französisch zu de Amtssprach z mache.
Wo Frybùrg mit sir Landschaft 1481 de Eidgenosseschaft byträtte isch, het sich das umkeehrt. Frybùrg het versuecht, sich gägenüber de alemannischi Eidgenosseschaft äbefaus us alemannischi Yhiit darzstöle. Mu het dür z ganza 16. Jahrhundert versuecht, di Wäusche z germanisiere - ohni grossa Erfoug, usser ass es böses Bluet zwüsche de Sprachgmiinschafte gä het. Di dütschi Assimilationspolitik isch allerdings nit vam chlyna alemannischa Bürger usgange, sondern va de französischsprachige Regänte va Frybùrg, wo gmiint hii, iines Züu i de Eidgenosseschaft besser z erreiche.
A Änderig het sich abahnt, wo zwische 1536 ù 1555 d Waadt va de Eidgenosseschaft eroberet cho isch ù demit a grossi französischi Bevöukerig im Weschte ù Süüde vam Kanton Frybùrg dezue cho isch. Im 17. Jahrhundert, wo Frankrych a grossa kulturela ù politischa Ufschwung ghäbe het, het sich d Füehrigsschicht ùmmi stärcher im Französische zuegwändet, Französisch isch zweiti Amtssprach cho. Underùm Yfluss va de französischi Revolution isch Französisch einzigi Amtssprach cho, ab 1815 ùmmi Tütsch. Ab 1830 hii di Liberaale im Französische zu de Vorherrschaft verhoufe. Zudäm si d Regione im Frybùrger Lann aso ytöüt cho, dass di Alemannischsprachige vüu vo ihrum Gwicht verloore hii. Nume iina va däne sübe Bezirke - de Seisebezirk - güutet hüt no us tütschsprachig - di andere französisch oder gmüscht. Dür anderi adminischtrativi Massnaame u dür d Schupolitik (bsunders a de höiere Schuele) isch d Romanisierig vürisch trübe cho.
Gäge Endi vam 19. Jahrhundert isch ufcho, dass d Ortsnääme vo alemannische Sidlige sogar i tütsche Texte uf Französisch gschrübe cho sin ù nume i Chlammere uf tütsch. D Nääme va dütschsprachige Bürger ù Beamte si französisch gschrübe cho (z.B. François Brulhart anschtatt Franz Brülhart).
I späterer Zyt ischs ufum Papier zunra Glichstölig va de Sprachgruppe cho. 1991 het mù erreicht, dass 22 Strasse u Plätz im Stadtchärn va Frybùrg o mit tütsche Schüuder kennziichnet cho sin. Sithär erkennt d Frybùrger Verfassig Standartdütsch us glichberächtigti Spraach mit Französisch an. Kritiker va de alemannischi Sitta gse di alemannischsprachigi Bevöukerig, wa no 30% usmacht, ging achli us benachtiiligt an.
Im tütschsprachige Töu va Frybùrg gittes drü Dialäkt: Murtnerdütsch im Seebezirk -- cha unter Bärndütsch subsumiert cho -- Seislerdütsch u Jùùndütsch; die beide si ähnlech wie z'Bärner Oberländische, vor alum z'lötschtera. Ds Murtepiet isch übrigens reformiert, im Gägesatz zum übrige (katholischa) Kanton.
[ändere] Literatur
Rogé Eichenberger: Freiburg = Fribourg? In: Der Alemannenspiegel, Heft97/2, Giswil 1997
Peter Boschung: Die freiburgische Sprachenfrage. Freiburg i.Ü., 1989
