Nobelpreis

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Dialäkt: Züridütsch (See)

De Nobelpriis [noˈbɛl-] isch vom schwedische Erfinder und Induschtrielle Alfred Nobel gschtiftet worde. I siim Teschtament hät er feschtgleit, dass mit siim Vermöge e Schtiftig ggründet werde söll, wo d Zinse „als Priise dene zueteilt werded, wo im verflossene Jahr dr Menschheit de gröschti Nutze gleischtet händ“. Das Geld söll zu fünf gliiche Teile uf d Gebiet Physik, Chemie, Physiologie oder Medizin, Literatur und für Friedensbemüehige verteilt werde. D Nobel-Schtiftig isch am 29. Juni 1900, vier Jahr nach em Tod vom Alfred Nobel, gegründet worde, di erschte Priise dänn 1901 verliehe. Sit 1969 wird au en Priis für Wirtschaftswüsseschafte verliehe, wo allerdings vo dr schwedische Riichsbank, in Erinnerig an Nobel, gschtiftet worde isch.

Inhaltsverzeichnis 1 D Nobelpriise 2 Dr Nominierigsprozess 3 Vergliichbari Priise 4 Lueg au 5 Literatur 6 Weblinks

[ändere] D Nobelpriise

Dr Nobelpriis isch hüt di höchschti Uuszeichnig i dr wüsseschaftliche Welt. Er wird sit 1901 jedes Jahr am Nobel siim Todestag, em 10. Dezember, verliehe. D Priisträger werded uf Basis vo de iigsandte Nominierige und de Empfehlige vom Nobelkomitee, wo jedoch nöd berücksichtigt werde müend, vo verschiedene Gremie uusgwählt und Aafang Oktober bekanntgeeh:

• Für Physik und Chemie vo dr Königlich-Schwedische Akademie vo dr Wüsseschafte
• Für Physiologie oder Medizin vo dr Nobelversammlig vom Karolinska Institutet in Schtockholm
• Für Literatur vo dr Schwedische Akademie
• Für de Friedensnobelpriis vomene fünfchöpfige Uusschuss wo vom Norwegische Parlament beschtimmt wird
• Nebed de vom Nobel gschtiftete Priise wird siit 1969 dr vo dr Schwedische Riichsbank gschtifteti Priis vo dr schwedische Riichsbank für Wirschaftswüsseschafte in Gedenke an Alfred Nobel verliehe. D Priisträger werded ebefalls vo dr Königlich-Schwedische Akademie vo de Wüsseschafte beschtimmt.

En Nobelpriis für Mathematik gits nöd (lueg dezue au de Abschnitt: Vergliichbari Priise). Bösi Zunge bhaupted, das ligi anere Verfeindig vom Nobel mit em Mathematiker Gösta Mittag-Leffler, wo aageblich au e Affäre mit em Nobel siinere Frau söll ghaa haa. S Letschter isch bsunders hüüfig uuftaucht, isch aber mit Sicherheit falsch, wil de Nobel nie verhüüratet gsii isch. Über e Verfeindig vom Nobel und Mittag-Leffler isch offiziell ebefalls nüt bekannt. Dass es jetzt aber kein Nobelpriis für Mathematik git, liit wahrschiinlich dara, dass dr Praktiker Nobel die „Hilfswüsseschaft“ nie bsunders möge hät; si für ihn eifach nöd zu de Kategorie ghört, wo de Menschheit voraabringed. Es schpäters Aagebot vom Nobelkomitee uf Iirichtig vomene Nobelpriis für Mathematik isch vo füehrende Mathematiker abglehnt worde, wohl um d Konkurrenz under de Wüsseschaftler nöd zuesätzlich z schteigere.

Dr Friedensnobelpriis wird in Oslo verliehe, alli andere Priise vom schwedische König in Schtockholm. Es isch nöd genau bekannt, weli Gründ de Schwed Alfred Nobel dezue bewoge händ, amene Komitee wo vom norwegische Parlament beschtimmt wird die ehrenvolli Uufgaab zuezwiise. Norwege und Schwede sind zur Ziit vo dr Schtiftig vom Priis no inere Personalunion under schwedischer Füehrig verbunde gsii und d Ussepolitik isch bim schwedische Riichstag gläge. Es wird vermuetet, dass de Nobel em Stortinget eher e für d Uuswahl notwendigi Neutralität zuetraut hät. 1905 hät sich di Union uufglöst und Norwege isch es selbstschtändigs Königriich worde. Defür und für d Formulierig, dass »Priise unabhängig vo dr Nationalität a di Beschte« gah sötted, isch em Nobel siis Teschtament z Aafang üsserscht unbeliebt gsii bim schwedische König.

Alli Priisträger erhalted e Urkund, e Goldmedaille und e Geldbetrag. Der isch vom Jahreszinsertrag vo dr Nobelschtiftig abhängig. Im Jahr 1901 isch dr Priis mit 150'800 KChrone dotiert gsii. Er hät sich sit 1970 vo umgrechnet 144'000 Euro uf ca. 1,1 Mio. € (entschpricht 10 Millione Chrone) im Jahr 2004 gschteigeret. Echli problematisch isch inzwüsche em Nobel siini Verfüegig, dass dr Priis inere Kategorie a nöd meeh als drei Persone verliehe werde dörfi. I viilne Bereiche vo dr Wüsseschaft gönd hüt neui Erkenntnis jedoch nümme vo einzelne Wüsseschaftler uus, sondern werded oft international i grosse Teams erarbeitet. Bisher isch dr Priis nur vier Mensche zweimal verliehe worde – Marie Curie (1903 für Physik und 1911 für Chemie), Linus Pauling (1954 für Chemie und 1962 für Friede), John Bardeen (1956 und 1972 jewiils für Physik) und Frederick Sanger (1958 und 1980 jewiils für Chemie). S UNO-Hochkommissariat für Flüchtling (UNHCR) hät 1954 und 1981 de Friedensnobelpriis überchoo. Siini Vorgängerorganisation, s Internationale Nansen-Büro für Flüchtling (Hochkommissariat vom Völkerbund), isch 1938 mit dem Priis uuszeichnet worde, siin Leiter Fridtjof Nansen 1922. S Internationale Komitee vom Rote Chrüüz isch für siini Friedensbemüehige sogar dreimal (1917, 1944, 1963) uuszeichnet worde, 1963 zäme mit dr Internationale Föderation vo de Rotchrüüz- und Rothalbmond-Gsellschafte. Dr Gründer vom IKRK und vo dr Rotchrüüz-Bewegig, Henry Dunant, hät 1901 zäme mit em französische Pazifischt Frédéric Passy de erschti Friedensnobelpriis überchoo.

Vo 1937 bis 1945 isch Düütsche d Aanaahm vom Nobelpriises "für alli Zuekunft" underseit worde; ersatzwiise isch dr Deutschi Nationalpriis für Kunscht und Wüsseschaft iigfüehrt worde, wo nur 1937 und 1938 verliehe worde isch.

Trotz siim höche Aaseehe sind d "Irrtümer" vom Komitees wiitreichend. Insbesundere d Verfüegig vom Nobel, d Priisträger uufgrund vo ihrne Leischtigen in dr jewiilig jüngschte Vergangeheit z ehre, wird oft missachtet und dr Nobelpriis eher als Würdigung vomenes Lebeswerch verliehe. Wil dr Priis nöd postum verliehe wird, bliibt mänger berechtigter Person dr Priis uufgrund vom Ablebe vorenthalte.

Au dr Fraueaateil isch sehr niedrig und git d Verdienscht vo Fraue sicher nöd uusreichend wider - es prominents Biischpiil isch d Lise Meitner, ihre Kolleg Otto Hahn isch mit em Nobelpriis uuszeichnet worde und d Frau Meitner nöd - obwohl unbeschtritte isch, dass di em Nobelpriis zgrund liegende Leischtig inere uf Leischtige vo beidne beruehende Gmeinschaftsarbet erbracht worde isch.

Über einzelni Entscheidigen wird glegentlich sehr kontrovers diskutiert - es Biischpiil sind de Henry Kissinger und de Le Duc Tho, wo de Nobelpriis defür zuegschproche überchoo händ (nur de Henry Kissinger hät de Priis aagnah), dass sie - nach Millione vo Opfer - de in eigener Mitverantwortig aagfangeni Chrieg beendet händ.

[ändere] Dr Nominierigsprozess

Um für en Nobelpriis i Fraag z choo, muess mer nominiert werde. S Recht, e Nominierig uuszschpreche, händ je nach Priiskategorie underschiedlichi Persone:

• Grundsätzlich früeheri Priisträger vo dr jewiilige Kategorie
• Für Physik, Chemie, Physiologie oder Medizin und Wirtschaftswüsseschafte sind d Mitglieder vom jewiilige Nobelkomitee, vo dr Akademie vo de Wüsseschafte, Professore vo dr jewiilige Fachrichtig a beschtimmte skandinavische Universitäte und wiiteri uusgsuechti Individue und Lehrchräft a uusgwählte wiitere Universitäte nominierigsberechtiget.
• Für de Nobelpriis in Literatur chönnd Vorschläg vo Literatur- und Linguistikprofessore, Mitglieder vo dr Schwedische Akademie und ähnliche Inschtitutione, und vom Präsident vo repräsentative Schriftschtellervereinigunge iigreicht werde.
• Vorschläg für dn Friedensnobelpriis chann jedes Mitglied vonere Regierig oder vomene internationale Gricht mache, usserdem Professore vo de Fachrichtige Sozialwüsseschaft, Gschicht, Philosophie, Recht und Theologie sowie d Leiter vo Friedensforschigsinschtitute und ähnliche Organisatione.

Gmäss de Schtatute vo dr Schtiftiing werded Informatione über Nominierti und Nominierendi sowie diesbezüglichi Meinige und Undersuechige siitens em Komitee für en Ziitruum vo 50 Jahre under Verschluss ghalte.

[ändere] Vergliichbari Priise

• Right Livelihood Award (Alternative Nobelpriis)
• Friede: Albert-Einschtein-Friedenspriis
• Kunscht und Wüsseschaft: Wolf-Priis
• Journalismus und Literatur: Pulitzer-Priis
• Architektur: Pritzker-Priis
• Mathematik: Fields-Medaille, Abelpriis
• Mathematik, Geowüsseschafte, Biologie, Aschtronomie: Crafoord-Priis
• Informatik: Turing-Priis
• Religion: Dr Templeton-Priis
• Kunscht: Praemium Imperiale
• Musig: Polar Music Prize
• Ramon Magsaysay Award, dr asiatischi Friedensnobelpriis
• Priis Prinz vo Assurie
• Africa Prize
• The World's Children's Prize for the Rights of the Child - dr Chinder-Nobelpriis
• Kyoto-Priis
• Grawemeyer Award
• Gandhi-Friedenspriis

[ändere] Lueg au

• Lischte vo de Nobelpriisträger
• Satirische Ig-Nobelpriis
• Alternative Nobelpriis

[ändere] Literatur

• Der Brockhaus Nobelpreise – Chronik außergewöhnlicher Leistungen. 2. Auflage. Mannheim, Leipzig 2004, ISBN 3-7653-0492-1
• Bernhard Kupfer: Lexikon der Nobelpreisträger. Düsseldorf 2001, ISBN 3-491-72451-1
• Harenberg-Lexikon der Nobelpreisträger – Alle Preisträger seit 1901, ihre Leistungen, ihr Leben, ihre Wirkung, 2. aktualisierte und erweiterte Auflage. Harenberg, Dortmund 2001, ISBN 3-611-00612-2
• Kenne Fant: Alfred Nobel – Idealist zwischen Wirtschaft und Wissenschaft. Birkhäuser, Basel 1995, ISBN 3-7643-5059-8

[ändere] Weblinks

• Offizielli Siite mit Biographie vo allne Nobelpriisträger (engl.)
• Nobelmuseum Schtockholm
• Privats Projekt us Münche
• E Uuflischtig vo allne Nobelpriisträgerinne
• Jährlichi Nobelpriisträgertagig uf dr Insle Lindau im Bodesee

'Nobelpriise und Nobelpriisträger' Fride (Träger) | Physik (Träger) | Chemii (Träger) | Physiologi/Medizin (Träger) | Literatur (Träger) | Wirtschaft (Träger)