Azëjô
Z Wikipedia
Azëjô – dzél swiata, razã z Eùropą robi Eùrazëjã, nôwikszi kòntinent na Zemi. Rozcigô sã òd Eùropë na zôpôdze do Spòkójnégò Òceanu na pòrénkù. Òd pôłniowégò zôpôdu graniczë z Afriką, òd pôłniô z Aùstralëjô ë Jindijsczim Òceanem.
W Azëji mieszkô 2/3 wszëtczich lëdzy zemi.
Spisënk zamkłoscë |
[edicëjô] Wiôldżie ùbéńdë Azëji
- Zôpôdnô Azëjô
- Blisczi Pòrénk
- Kaukaz
- Strzédny Pòrénk
- Strzédnô Azëjô
- Pôłnowô Azëjô (subkòntinent jindijsczi)
- Pôłniowo-Pòrénkòwô Azëjô
- Pòrénszô Azëjô (Daleczi Pòrénk)
- Syberiô (Nordowô Azëjô)
- Azëjatycczie Tigrisë
Na pòczątkù 2006 rokù w Azëji bëłë państwa:
- Afganistón
- Saudëjskô Arabijô
- Armenijô
- Aùstralëjô (Òstrów Gòdów ë Kòkòsowe Òstrowë)
- Azerbejdżan
- Bahrajn
- Bangladesz
- Bhutan
- Myanmar (bëłô Birma)
- Brunei
- Chinë
- Cyper
- Nordowi Cyper
- Egipt (Pòłòstrów Synaj)
- Filipinë
- Greckô (małô òbéńda na òstowach Sporadë, Chijos ë Lesbos je w Azëji na azëjaticczim kòntinentalnim szelfie kòl strądu Tërecji
- Grëzóńskô
- Indie
- Jindonezjô
- Irak
- Iran
- Izrael
- Japòńskô
- Jemen
- Jordaniô
- Kambòdżô
- Katar
- Kazachstan
- Kirgistan
- Półniowò Kòreja
- Nordowô Kòreja
- Kùwejt
- Laòs
- Liban
- Malediwë
- Malezjô
- Mòngolskô
- Nepal
- Òman
- Pakistan
- Ruskô
- Singapùr
- Sri Lanka
- Syrëjô
- Tadżykistan
- Tajlandiô
- Tajwan
- Pòrënkòwi Timor
- Tëreckô
- Turkmenjistan
- Ùzbeczistan
- Wietnam
- Zjednóné Arabsczie Emiratë
Nôwikszim państwã Azëji je Ruskô (téż z eùropejsczim dzélã) a nôlëdniejszim Chinë.
[edicëjô] Nôtërne leżnoscë
[edicëjô] Wëdrzatk plónu
Azëjô je - pò Eùropie - nôbarżi rozkawałkòwónim dzélã swiata. Strzédna dôlëzna òd mòrza je 756 km a nôwëżi kòl 2360 km. Ne wôrtoscë są nôwiksze westrzód wszestczich dzélów swiata, a to dlôte, że Azëjô je baro równoleżnikòwò ë pôłnikòwò rozcygniona. Dôlëzna strądu Azëji razã je 70,6 tys. km ë je miészô blós òd nej w Nordowi Americe. Pòłòstrowë są na wnetka 1/5 (19,5%) wiéchrzëznie Azëji. Nôwiksze to: Arabsczi Pòłòstrów (27 330 tys km²), Jindochińsczi Pòłòstrów (2174 tys. km²), Jindijsczi Pòłòstrów (2088 tys. km²), Miészô Azëjô (501 tys. km²), Pòłòstrów Tajmyr (400 tys. km²), Kamczatka (370 tys. km²) ë Kòrejansczi Pòłòstrów (220 tys. km²).
Òstrowë są na dosc môłim môlu Azëji, bo na blós 6,17% wiéchrzëznie. Ròwnak je westrzód nich nôwikszô na swiece Malajskô Òstrowina, chtërna je na 1,7 mln km² ((z Bòrneò 735,9 tys. km², Sumatrą 433,8 tys. km², Celebesem 189 tys. km² ë Jawą 126,7 tys. km²), òkòma te Filipinë (300 tys. km², z òstrowem Luzon 105,7 tys. km² ë Mindanaò 95,6 tys. km²), òstrowina Japòńsczich Òstrowów (369 tys. km², z Honshu 230,5 tys. km² ë Hokkaido 77,9 tys. km²), ë téż Sachalin (76,4 tys. km²), Cejlon (65,6 tys. km²), Tajwan (35,8 tys. km²), Hajnan (34,1 tys. km²), òstrowinë: Nordowi Zemi (37,9 tys. km²), Nowòsybirsczich Òstrowów (38,5 tys. km²).
Midzë pòłòstrowama ë òstrowama Azëji je wiele mòcno wcãtich hôwing ë przëstrądnich - òtemkłich, pòłzamkłich ë zamkłich - mòrsczich wlëgów. Nôwôżniesze z nich są na Atlantëcczim Òceanie ë są to: Westrzódzemné Mòrze, Czôrne Mòrze, Karsczie Mòrze, Mòrze Łaptiewów, Pòrankòwòsybirsczie Mòrze, Czukòckie Mòrze, Mòrze Beringa, Òchòckie Mòrze, Japòńsczie Mòrze, Żôłti Mòrze, Pòrankòwòchinsczie Mòrze, Pôłniowòchinsczie Mòrze, Arabsczie Mòrze, Czerwióne Mòrze, Jindonezijsczie Westrzódzemne Mòrze (miôno dlô wszetczich mòrz wkòł Malajscziej Òstrowinë ë Filipin) a téż Hôwindżi: Benglasczi ë Persczi.
Azëjô je - nie zdrzącë na Antarktida - dzélã swiata ò nôwiższi strzédni wëszawie, chtërna je 990 m n.r.m. Môlë niżi 300 m n.r.m są na wiéchrzëwiznie blós 32,4%, môlë chtërne są wëszi 1000 m n.r.m. są na blós 30,4%. Nôwëszô wëszawa Azëji - Mount Everest (8848 m n.r.m.) je téż nôwëszim szczitã swiata. Nôgłãbszô òbniżëna Ùmartégò Mòrza (405 m p.r.m.) téż je nóniżim môlem na kòpniach zemsczi kùgli. Azëjo pòdnôsi sã w centralnim dzélu ë pòstãpno òbniżô sã we wszëtczich czierënkach.
Niżne môlë są w norodowo-zôpôdnim dzélu: Tùranskô Niżawa, Zôpôdnosybirskô Niżawa ë Norodowòsybirskô Niżawa, na pòrénkù je Norodowòchińskô Niżawa, na pôłnim Niżawa Gangesu, Jindusu ë Mezopòtamii. Wiôldżie wëszawne môlë: na nordze Westrzódsybirskô Wëszawa, na zôpôdze Kazaskie Pògòrze ë na pôłnim Wëszawa Dekan na Arabsczim Pòłòstrowie. Wëszawa Dekan pòstãpô w pòrénkë zôpôd rańtowama gòrama (Pòrénkòwe ë Zôpôdne Ghatë). Rańtowe gòrë są téż na zôpôdnich ë pôłniowich strądach Arabsczégò Pòłòstrowa.
Wësok pòłożone wëszawë, òbeszłe gòrsczima pasmama, są całownim dzélã Zôpôdnej ë Centralnej Azëji. Na zôpôdze są to Wëszawë: Anatolijskô, Armeńskô ë Jirańskô. Westrzód wielnych régów gòr nôleżi wëmienic gòrë: Pòntijsczie, Taurus, Kaukaz, Elburs, Kopet-dag, Zagros ë Mekran. Dôli w pòrénk wiżô gòrsczich pasm rosce. Je tuwò nôwiôldżi na swiece wãzeł gòrów - Pamir, chtëren je zwóny Dakã Swiata. Tam zbiegiwóją sã jedurne na swiece régë gòr wëszi òd 7000 m n.r.m.: Tien-szan, Hindukusz, Karakòrum, Himalaje téż Kùnlun ë Sino-Tybeteńsczie Gòrë.
Pôłniowim przëdłëżeniã Sino-Tibetańsczich Górów są gòrsczié pasma Jindochinsczégò Pòłòstrowa ë Malajsczej Òstrowine. Midzë Himalajama a Kunlunem je nôwiższa na swiece Tybetańskô Wëszawa, a midzë Kunlunem a Tien-szanem wëszawnô Kaszgarskô Wlëga. Barżi na nordowi pòrénk je Mòngòlskô Wëszawa, chtërna je òkrążona pasmama: Ałtaju, Sajanów, Jabònowich Gór ë Wiôldżigô Chiganu. Pòrénkòwy dzél Syberi to môl wëszawnô-gòrsczi. Szeroczi plaskatowëszańc (m.jin. Wëszawë: Ałdańskô, Zejsko-Burejskô, Anadyrskô) òddzelone są górama, m.jin.: Czersczégo, Wierchojansczima, Kołymsczima, Kòriacczima ë Sichòte Aliń, ë téż górama Kamczatczi. Gòrsczie môlë przëwôżeją na Kòrejańsczim Pòłòstrowie, w pôłniowich Chinach, na Japòńsczich òstrowach, Tajwanie ë Filipinach.
Na zacht òbéńdach (kòl 16,5 mln km²) Azeji są pùstinie, chtërne są w conach zwartnikòwej (Arabsczi Pòłòstrów, Hindustańskô Niżawa), pòdzwartnikòwej (pùstinie Jiranu) jakno téż w letnéj, kòntinentalnej (Turańskô Niżawa, Kaszgarskô Wlëga.
[edicëjô] Lëdztwò
W Azëji mieszkô kòle 3,5 mld lëdzy, co je kòl 60% lëdzy na swiece (felëje pòdôwkòw ò azjëtycczim dzélu Ruskô). Òbénda ta cëchòje sã wysoczim strzédnim wskôzywôczem zwëczajnégò przërôstaniô lëdztwa (17%), przë czim nôwiższi je w Syrëji (37,1%), Irakù (36,8%) ë Jemenie (36,7%) a nôniższi w Japòńskô (3,2%).
Strzédna gãstwa zalëdzeniô je héwó 108 sztatùr/km². Rozkwatérowanié lëdzy je baro nierównomiarowò. Òbéńdë Hindujistańscziej Niżawi, Jawë ë Nordowochińscziej Niżawi są nôbarżi zalëdzone na swiece (wiãcy jakno 600 sztatùr/km²). Jinsze òbéńdë (jakno wësoczie górë, pùstinie Strzédny Azëji, dalekô Norda) są zwiksza niezalëdzone.
Nôwiksze gardë Azëji to Seùl (11,6 mln), Mùmbaj (Bombaj) (9,9 mln), Szanghaj (9,1 mln), Dżakarta (9,2 mln), Tokijo (8,0 mln), Delhi (7,2 mln), Karaczi (6,7 mln), Pekin (7,0 mln), Teheran (6,8 mln), Stambuł (7,6 mln) ë Bangkòk (5,6 mln).
Nôwiksze karna gardów to: Seul (16,3 mln), Chongqing (15,0 mln), Òsaka (13,8 mln), Szanghaj (13 mln), Bombaj (12,6 mln), Tokio (11,8 mln), Kalkùta (11,0 mln) ë Pekin (10,5 mln).
W Azëji je 48 państwów (z Ruskô ë bez Egiptu ë Greckô) ë 2 zanôléżne òbéńdë - Plestinsczą Aùtonomijã ë Makaù (do gòdnika 1999 rokù).
