Ылтăн Урта
Википедири материал
Ылтăн Урта (Улус Джучи) — XIII - XVI ĕмĕрсенчи Аялти Атăлçири патшалăх. Ăна 1243 çулта Чингис ханăн мăнукĕ, Джучи ывăлĕ монгол ханĕ Батый (1237—1255) йеркеленĕ. 1266 çулта, Менгу-Тимур хан вăхатĕнче, Ылтăн Урта Аслă Монголирен пĕтĕмлĕ суверенитет çĕнсе илнĕ. Уртара куçса çӳрекен пысăк халăхĕ половец (кăпчаксен) йахĕсем шутланнă, вырăнта пурăнакан халăхсем шутĕнче — атăлçи пăлхарĕсем, мордва йăхĕсем, марисем, хорезмсем пулнă. 1312 çулта Уртара ислам тĕнне йышăннă. XVI ĕмĕрте Ылтăн Урта пĕтсе ларнă.
Тупмалли |
[тӳрлет] Ылтăн Уртана пăхăнса тăнă çĕрсем
Ылтăн Уртан ханĕсем паянкунхи Раççейĕн (Тухăç Çĕпĕр, Инçет Тухăç тата Крайнего Çурçĕр районĕсемсĕр пуçне) чылай çĕрĕсене, çурçĕр тата анăç Казахстан, Украина, Молдави, Узбекистан пайне (Хорезм) тата Туркмени çĕрĕсене тытса тăнă. Вырăс кнеçлĕхĕсене Уртаранах ертсе пыман. Уртан патшалăх тытăм çыннисем, баскаксем, вырăссен çĕрĕсенче ясяк пуçтарнă, каярахпа çак ĕçе пăхăнтарнă вырăс кнеçĕсене тутарнă. Çак çĕрсене хăйсен пăхăнăвĕнче хăварас тесе тутарсен хĕçпăшаллă ушкăнĕсем пĕрмаях Руç çине пырса хуласене çĕмĕрсе, çунтарса, çаратса кайкаланă. XIII ĕмĕрĕн иккĕмĕш çурпайĕнче кăна вунтăватă хут ухтарусем пулнă. Азире Ылтăн Урта Чагатай (Джагатай) улусĕпе чике тытнă.
[тӳрлет] Административлă пайланăвĕ
Батый вăхăтĕнче Ылтăн Урта тĕп хули Сарай-Бату пулса тăрать (Хальхи Астрахан çумĕнчи вырăнта); XIV ĕмĕрĕн пĕрремĕш çурринче шĕкĕр хула Сарай-Берке хулана куçать (ăна Берке хан (1255—1266 никĕсленĕ), паянхи Волгоград çумĕнче). Ылтăн Урта нумайхалăхлă та хуçалăх енчен тĕрлĕ нумайукладлă патшалăх пулнă. Караван сутă-илӳ тĕпĕсем Сарай-Бату, Сарай-Берке, Ургенч, тата Крымри Судак, Каффа, Азов тинĕсĕ çинчи Азак (Азов) хулисем, кунтах Генуйăн сутă-илӳ колонийĕсем вырнаçăннă.
Патшалăха Чингис-ханăн нĕсĕлĕсем — торесем — ертсе пынă. Политикăри чи паллă ĕçсене йышăнма пĕтĕмхалăхăн пухăвĕсем - курултайсем — пуçтарăннă. Патшалăх ĕçĕсене пĕрремĕш министрĕ (бекляре-бек — кнĕçсен кнеçĕ) тытса пынă, ăна министрсем — везирсем — пăхăнса ĕçленĕ. Хуласене тата вĕсен пăхăнăвĕнчи çĕрсене ясаксем (налуксем) пуçтарма — даругсене— янă. Çавăн пекех даругсемпе пĕрлех çарпуçсене — баскаксене — те ятарласа янă. Патшалăх тытăмлăхĕ çурмаçарлă пулнă, мĕншĕн тесен çар тата административлă ĕçĕсене пĕрле тытса тăнă. Чи яваплă тытăм ĕçĕсене ертӳçĕллĕ династи тиккийĕсем (оглансем) туса пынă. Вĕсемех Ылтăн Уртара улуссене тытса тăнă тата çар ушкăнĕсене ертсе пынă. Бегсен (нойонсен) тата тархансен шайĕнчен çарпуçĕсем — темниксем, пинпӳсем, çĕрпӳсем, çаплах бакаулсем (хальхи пек каласан, çар интенданчĕсем) тухнă.
[тӳрлет] Сутă-илӳ
Крымри тата Дон шывĕн пырĕнчи генуэзсен колонийĕсемпе (Готи капитанлахĕ) Урта сутă-илӳ ĕçĕсем тунă: кунта сукном, пирсем, катам пирсем, хĕçпăшал, хĕрарăмсен илĕртӳ япалисем, хаклă чулсемлĕ ювелир япалисем, пряностями, ладан, мехами, сăран, пыл, воском, тăвар, тырă, вăрман йывăçĕсене, пулă, икрой, олива çу сутнă. Ылтăн Урта Генуя купсисене чурасене тата вăрçăра туртса илнĕ пурлăхсене сутнă. Крым сутăç хулисем урлă Атăл тăрăх Кăнтăр Европăна, Вăтам Азине, Ирана, Индине, Китая çитекен сутă-илӳ çулĕсем тухнă.
[тӳрлет] Ылтăн Урта пĕтни
Хăй никĕслĕхленнĕ вăхăтранах Ылтăн Урта улуссене пайланнă, вĕсем Джучин 14 ывăлĕсене пăхăнса тăнă: 13-шĕ Батый-хана çеç пăхăннă, тытăм ĕçĕсене кашни хăймайлă тытса пынă. Джанибек-хана 1357 çулта вĕлернĕ хыççан ахăр-самана пуçланса кайнă, çак пĕрлĕхлĕ патшалăах арканма тапранине пĕлтернĕ. 1357 çултан пуçласа 1380 çулчен Ылтăн Урта астулĕ çинче 25 хан ытла ларса тухнă.
1360—1370 çулсенче патшалăха темник Мамай ярса илнĕ. 1360-мĕш çулсем пуçламăшĕнче Ылтăн Уртаран Хорезм тухса ӳкет, 1362 çулта литва кнеçĕ Ольгерд Днепр çумĕнчи çĕрсене хăй аллине илнĕ, Астрахань уйрăлса кайнă. Тата вырăс кнеçлĕхĕсем Мускав тавра ушкăнланма пуçланă. Мамай вара Раççейрен виçĕ çул малалла çулсемшĕн ясак пуçтарса ăна хавшатас тенĕ те хăйĕн çарĕсемпе Мускава хирĕç вăрçăпа тухнă. 1380 çулта Куликово çапăçăвĕ пулса иртнĕ, унта вырăс кнеçĕсен çарĕсем Мамая аркатса хăваласа янă.
Тăхтамăш-хан (1380—95) вăхăтĕнче уртара хирĕçӳсем чарăннă, тĕп влаçĕ каллех Ылтăн Уртан чылай территорине пăхăнтарнă. Тăхтамăш 1380 Мамай çарне Калка шывĕ çинче çапса çĕмĕрнĕ, 1382 çулта Мускав патне пынă, ултавпа ярса илсе те çунтарса янă. Хăйĕн вăйĕсене тĕреклентернĕ хыççăн Тимĕрлана хирĕç тухнă. Тимĕрлан çарĕ Тахтамăша темиçе хутчен, Атăл çинчи хуласене çĕнсе илсе аркатнă, çав шутра Сарай-Берке, Крым хулисене ухтарса сиенленĕ. Ылтăн Уртана пысăк çухатусем çитнĕ, çавăнтан вăл вара тек ура çине тăрайман.
XV ĕмĕрĕн 20-мĕш çулĕсенче Çĕпĕр ханлăхĕ, 40-мĕш çулсенче — Нохай Урти, каярахпа Хусан ханлăхĕ (1438) тата Крым ханлăхĕ (1443), 60-мĕш çулсенче — Казах, Узбек ханлăхĕсем, çаплах тата Астăрхан ханлăхĕ çут тĕнчене тухнă. XV ĕмĕрте Руç те Ылтăн Уртан пăхăнăвĕнчен тухнă. 1480 çулта Ахмат-хан, Пысăк Урта ханĕ, Иван III кнеçе пăхăнтарасшăн пулнă, анчах та çак ĕç ăнăçсăр вĕçленнĕ. 1480 çулта кăна вырăссем тутар-монголсен айĕнчен тĕппĕнех тухнă. Пысăк Урта та вара XVI ĕмĕр пуçламĕшĕнче пачланнă.
