Lehen Mundu Gerra
Wikipedia(e)tik
Lehen Mundu Gerra mundu osoko guda izan zen, 1914ko uztailetik 1918ko azaroaren 11ko Armistizioaraino luzatu zena.
[aldatu] Historia
Borroka handiak piztu ziren Europan mende hasieratik, Balkanetako bi guduetan Turkiarren aurka aurrena eta hari irabazitakoaren banaketan gero. Lehen Mundu Gerratean lehengai-iturriak eta kolonietako banaketaren kontrolengatik borrokatu zen batez ere. Sarajevon, Franz Ferdinand artxidukea, Austria-Hungariako tronuaren jaraunslea, eta haren emaztea hil zituen Bosniako serbiar batek 1914ko ekainaren 28an. Horrek gerra piztu zuen Europako potentzien artean: batetik, Europako erdialdeko potentziak — Alemania, Austria-Hungaria, Turkia eta Bulgaria—; eta bestetik, aliatuak — Frantzia, Ingalaterra, Errusia, Belgika, Serbia, Japonia, Italia, Errumania, Grezia, Portugal eta beste zenbait estatu. Aliantza-sistemen bidez, gatazka berehala zabaldu zen. Abuztuaren 1ean, Alemaniak Errusiari gerra deklaratu zion eta 3an Frantziari; 2 eta 3an Belgika inbaditu zuenean, Erresuma Batuak gerla deklaratu zion 4an eta Japoniak 23an. Handik gutxira, Turkia inperio zentralekin aliatu zen. Alemaniarrak Paris hartzen ahalegindu ziren, baina írailaren 9an Marne-n gelditu zituzten eta, ia gerla amaitu arte, mendebaldeko frontea geldirik egon zen.
1915ean, Bulgaria Alemaniarekin elkartu zen eta Italia aliatuekin. Ekialdean, errusiarrek guda asko galdu zituzten. Verdun-go eraso handian (1916) porrot egin zuen Alemaniak eta aliatuek Somme-n kontraerasoa egin. 1917an, AEBak gerran aliatuen alde sartu izanak gerraren amaiera erabaki zuen. Boltxebikeek Errusia menderatu zuten eta 1918ko martxoaren 3an Alemaniarekin Brest-Litvsk-eko ituna izenpetutakoan, Errusia gerratik irten zen eta Errumania ere errenditu. Horrek alemaniarrak indarberritu zituen eta berriro Parisen sartzen saiatu ziren, baina Marneko bigarren batailan Foch-en armada aliatuak geldiarazi zituen. Inperio austrohungariarra ahuldu zen eta Alemaniak armistizioa izenpetu. Gerraren ondorioz, zortzi milioi lagun inguru hil ziren, lau inperio (Alemania, Austria-Hungaria, Errusia eta Otomandarra) erori eta nazio independente berriak sortu ziren: Txekoslovakia, Polonia, Finlandia, Estonia, Lituania, Letonia eta Jugoslavia. Austria eta Hungaria ere bitan banatu ziren.
