Morfem
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Morfem je najmjeńša woznam nošaca jednotka rěčneho systema z wěcownym abo gramatiskim woznamom.
Terminus „rěčny system“ so nałožuje, hdyž je so někajka rěč segmentowała, to rěka jeje kompleksne struktury so na jednotki rozdźělili a tute so do wěstych kategorijow zarjadowali resp. klasifikowali. Z tym je so kompleksnosć rěče systematizowała a zakład za dalše wědomostne přepytowanja a přirunowanja rěčow wutworił.
Morfemy realizuja so akustisce jako rjad zwukow (fonow), fonologisce jako rjad fonemow a pisomnje jako rjad grafemow. Fonemy, fony a grafemy njenoša same woznam, ale maja jako twarski material morfemow jenož woznam rozeznawacu funkciju.
Samsne morfemy móža wšelaku zwukowu podobu měć. W słowomaj łódźe a sykorki zwuraznjatej wobě kóncowce -e a -i gramatiski woznam „nominatiw plural“. Jedna so wo warianće samsneho morfema. Tute mjenujemy alomorfy. Wšelake morfemy móža tež identisku zwukowu podobu měć. Na přikład zwuraznjatej -i w słowje słyš-i gramatiski woznam „3. wosoba singulara prezensa“ a -i w słowje łódź-i „datiw a lokatiw singular femininumow“. Stej tuž alomorfaj (warianće) wšelakeju morfemow.
Wobsah |
[wobdźěłać] Rozrjadowanje morfemow
Morfemy dźělimy po jich funkciji na:
[wobdźěłać] Bazisowe morfemy abo korjenje
Bazisowe morfemy abo korjenje noša leksikaliski woznam. K nim móžeja so dalše morfemy připowěsnyć. Morfemy, kiž so ke korjenjam abo tež k druhim morfemam přiwjazaja, mjenujemy afiksy. Jeli steja afiksy před bazisowym morfemom, jedna so wo prefiksy, jeli po bazisowym morfemje, wo sufiksy.
Přikłady za bazisowe morfemy: chlěb, chlěb-ow-y; hołb-ik, hołbj-ac-y; roz-dźěl, dźěl-enj-e; syd-ło, syd-ać
[wobdźěłać] Deriwaciske morfemy
Deriwaciske (łać. wotwodźenske) morfemy so připowěsnu ke korjenjam a tworja nowe słowa z nowym wěcownym woznamom. Deriwaciske morfemy wustupuja jako prefiksy abo sufiksy.
Přikłady: chlěb-ušk, wot-dźěl, mił-osć, syd-li-ć, syd-le-nj-e,
[wobdźěłać] Gramatiske morfemy
Gramatiske morfemy njezměnja wěcowny woznam słowa. Wone tworja gramatiske formy słowa. Připowěsnu so jako afiksy ke korjenjam abo k deriwaciskim morfemam. Ke gramatiskim morfemam liča so tež swobodne morfemy kaž „so“, artikle, prepozicije a konjunkcije. Swobodne morfemy steja jako samostatne słowo w sadźe.
Přikłady: pó-słać, syd-ny-ć, po-syd-ny-ć, mudr-iš-i, naj-hłup-iš-i
[wobdźěłać] Kóncowkowe morfemy abo kóncowki
Kóncowka je gramatiksi sufiks (morfem), kiž připowěsnje so ke korjenju abo k poslednjemu sufiksej słowa. Při konjugowanju abo deklinowanju zwuraznja kóncowka kazus (pad), numerus (ličbu), genus (ród), wosobu, tempus (čas) atd. Dźěl słowa, ke kotremuž so kóncowka připowěsnje, mjenujemy zdónk.
Přikłady za kóncowku: roz-kćě-t-y, roz-kćě-t-eho; łochć-om, łochć-emi; łušći-ł, łušći-li
[wobdźěłać] Přehlad wo rozčłonkowanju słowow do jednotliwych morfemow
| gram. morfemy | deriw. morfemy | korjeń | deriw. morfemy | gram. morfemy | |
|---|---|---|---|---|---|
| wu------------ | rosć---------- | ---------------- | en----------- | ----y | |
| na-------naj------- | --------------- | čisć--------- | ------------------- | iš------------- | ----i |
| před------------ | staj--------- | e-------nj--------- | ---------------- | ----e | |
| roz------pře------ | strě--------- | -------------- | -------------- | ----ć | |
| za----------- | sadź------- | it----------- | -------------- | ----y |
| zdónk | kóncowka |
|---|
