Thomas Jefferson
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Thomas Jefferson (13. apríl 1743 – 4. júlí 1826) var þriðji forseti Bandaríkjanna frá 1801 til 1809 og aðalhöfundur Sjálfstæðisyfirlýsingarinnar 1776. Hann stofnaði Demókratíska repúblikanaflokkinn gegn Sambandsstjórnarflokki Alexanders Hamiltons. Hann var frjálslyndur lýðveldissinni og var fylgjandi trúfrelsi og aðskilnaði ríkis og kirkju.
Efnisyfirlit |
[breyta] Ferill
Thomas var höfundur sjálfsstæðisyfirlýsingarinnar. Hann var einn af aðalhugmyndasmiðum uppreisnarmanna. Þegar hann svo varð einn af þingmönnum Virginíufylkis lagði hann fram lagafrumvarp þar sem kveðið var á um afnám erfðaréttar elsta sonarins. Héðan af myndu öll systkini erfa jafnt nema erfðaskrá taki annað fram. Þegar stríð BNA fyrir sjálfsstæði hófst varð hann fylkisstjóri Virginíu fylkis og slapp tvívegis naumlega frá því að vera handsamaður af Bretum meðan átök stóðu á. (Hann var seinna á ferlinum ásakaður um að vera heigull, því hann varð ekki eftir til að berjast gegn Bretum heldur flúði). Hann var sendiherra BNA í Frakklandi eftir stríðið, og sennilega útskýrir það að hluta til andstöðu hans við stríð gegn Frakklandi síðar.
Þegar Thomas Jefferson var beðinn um að samþykkja stjórnarskrá Bandaríkjanna var hann í vafa. Hann vildi ekki fá sterka ríkisstjórn eins og var lýst í stjórnarskránni, sem eginlega var samin af Federalistum. Hann samþykkti þó stjórnarskrána með einu skilyrði: The Bill of Rights.
Thomas Jefferson samdi The Bill Of Rights, sem eru í stuttu máli fyrstu tíu viðaukar stjórnarskrárinnar. Thomas krafðist þess að BNA hefði málfrelsi, trúfrelsi og fundafrelsi. Þetta neyddust Federalistar til að samþykkja því Thomas var afar vinsæll í Virginíu (enda fyrrum fylkisstjóri þess), stærsta fylkinu á þeim tíma. Það má að vissu leyti kenna Jefferson um byssuvesenið í könum, því að í þessum tíu viðbætum (ten amendments) gengur 4. viðbótin út á frelsi til þess að eiga byssur.
[breyta] Forsetatíð Thomas Jefferson
Thomas Jefferson var utanríkisráðherra (secretary of state) á tímum Washingtons, en lenti í deilum við Alexander Hamilton fjármálaráðherra (secretary of treasure) um hvort að það ætti að stofna landsbanka. Thomas var á móti ríkisreknum banka en Alexander studdi hann. Þessar deilur leiddu til þess að 1793 sagði Thomas upp starfi sínu. 1796 Bauð hann sig fram á móti John Adams og endaði sem varaforseti, árið 1800 tókst honum þó að vinna sigur.
[breyta] Fyrra kjörtímabil Thomas Jefferson
Fyrra kjörtímabil Jefferson var afar rólegt. Hann skar niður í herkvaðningu, einbeitti sér að því að borga upp skuldir ríkisins og lækkaði skatta. Þetta gerði hann óhemju vinsælan. Einnig þá tókst honum að koma því í gegn Federalistum til gremju, að aðskilja framkvæmdavald og dómsstóla. En þrátt fyrir að Jefferson væri forseti voru Federalistar en með tögl, haldir og ítök víðsvegar í framkvæmda og dómsvaldinu.
1804 vann Jefferson stórsigur í kosningum. En á næsta kjörtímabili áttu ýmis vandamál eftir að koma upp. Meðal annars fyrstu stríðsátök í sögu BNA að frelsisstríðinu undanskildu.
[breyta] Seinna kjörtímabil Jefferson
Á fyrra kjörtímabili sínu hafði Thomas aðskilið dóms- og framkvæmdavald, dregið úr sköttum og úr hernaðaruppbyggingu. John Adams hafði haft mikinn áhuga á hernaðaruppbyggingu, en Thomas verið á móti henni. Á þessu kjörtímabili átti hann eftir að skipta um skoðun og hallast yfir á málstað Federalista hvað varðar alla veganna utanríkismál. (Þeir sem vilja fá útskýringar á hverjir Federalistar og Repúblikanar eru verða að lesa fyrri greinar).
Á fyrra kjörtímabili hafði efnahagur BNA blómstrað sem aldrei fyrr, sem má þakka t.d. lágum sköttum og iðnvæðingu. En utanríkisaðgerðir Thomasar áttu eftir að breyta ýmsu. Bresk herskip höfðu tekið bandaríska kaupmenn sem sigldu á Atlantshafa fasta og þvingað til þess að ganga í breska herinn og taka þátt í stríðinu gegn Frökkum. Stríðið sem var á milli Breta og Frakka var farið að hafa alvarleg áhrif á utanríkisviðskipti BNA og sér í lagi eftir að Thomas lýsti viðskiptabanni á bæði Frakkland og Bretland til að andmæla stríðinu. Bandarísk skip komust ekki í hafnir á meginlandi til þess að versla við lönd undir stjórn Napóleons. (Með öðrum orðum nærri allt meginland Evrópu).
Á sama tíma ákvað Jefferson að hætta að borga mútur til Barbarísins í Trípolí. Á þessum tíma í byrjun 19. aldar hafði sá siður tíðkast í nokkur hundruð ár að bjarga bandarískum sæförum úr gíslingu sjóræningja frá norðurströnd afríku með því að múta sjóræningjunum.
Norðurafrískir sjóræningjar er vandamál sem við ættum að kannast við úr Íslandssögunni. Þeir sem rændu Tyrkjaguddu voru þó undir forystu Hollendinga og komu frá Alsír. Þessir sjóræningjar voru frá Líbýu, sem er reyndar næsta land við hliðin á.
En Thomas Jefferson ákvað að lýsa stríði á hendur sjóráni. Hann sendi bandaríska flotann út á miðjarðarhaf og réðst á Líbýu. (Ég verð að játa að þegar ég las um þetta í bók um bandaríska sögu þá kom þetta mér mjög á óvart, en því miður fellur þetta stríð í skuggan á Napóleonsstyrjöldunum, enda er það mjög smátt í samanburði).
Þessar hernaðaraðgerðir kostuðu Jefferson árás á Boston og neyddu hann til þess að styrkja Bandaríska flotann og hækka skatta. Á móti þá batt hann enda á sjórán.
Ég skil ekki af hverju þetta stríð er aldrei borið saman við stríð Bush gegn hryðjuverkum, því í eðli sínu eru þau ekki hrikalega ólík. (Fyrir utan það að Jefferson er hlynntur málfrelsi og mannréttindum og Bush, tja ...þið afsakið þetta pólitíska innskot, ég ætla að reyna að vera hlutlaus restina af greininni).
[breyta] Hræsnarinn Thomas Jefferson
Það var Thomas Jefferson sem keypti Louisiana af Frökkum og tvöfaldaði stærð BNA fyrir 15 milljónir dollara. Hann leyfði Lewis, sem var hernaðarráðgjafi í Hvíta húsinu að fara af stað með könnunarleiðangur yfir svæðin, betur þekkt sem The Lewis & Clark expedition. Sjálfur var Thomas efins um kaupin á Louisiana því hann var ekki viss um að það væri hlutverk ríkisstjórnarinnar að kaupa landsvæði. Það má bæta því við að þessi kaup áttu eftir að kosta marga indíána lífið, þegar landnemar tóku að flæða yfir svæðin.
Thomas Jefferson hélt því oft á lofti að allir menn væru jafnir og var opinberlega á móti þrælahaldi. Þó átti hann fullt af þrælum heima á plantekrunni sinni sem er svartur blettur á ferli manns sem kom trúfrelsi og málfrelsi inn í stjórnarskránna.
[breyta] Heimildir
Bókinn Forsetar Bandaríkjanna á wikibækur
| Fyrirrennari: John Adams |
|
Eftirmaður: James Madison |
|||
| Fyrirrennari: John Adams |
|
Eftirmaður: Aaron Burr |
|||
