Concertorgel

Van Wikipedia

Een concertorgel is een pijporgel dat gebruikt kan worden als soloinstrument en voor begeleiding van (symfonie)orkesten en koren en dat daartoe opgesteld staat in een concertzaal of schouwburg.

Dit soort orgels staan onder andere in De Doelen in Rotterdam, de Schouwburg in Amsterdam en de Oosterpoort in Groningen.

Het concertorgel is een pijporgel en is in eerste instantie afgeleid van het kerkorgel.

Hoe verhouden kerkorgels, concertorgels en theater-/ bioscoop-/ cinemaorgels zich tot elkaar?

Een concertorgel staat qua bouw veel dichter bij een kerkorgel dan bij een theaterorgel.

[bewerk] Vergelijking tussen concertorgel en kerkorgel

Kerkorgels hebben als regel een open opstelling. Ze hebben dus geen zwelpedalen of zwelkasten, wat inhoudt dat je een crescendo moet maken door meer registers open te trekken. Het gevolg daarvan is dat met het crescendo ook het karakter van de klank verandert en zeker als vulstemmen als Mixtuur, Cornet of Cymbel getrokken worden. Dit zijn registers met drie tot soms wel acht pijpen per toets. Dit soort orgels is ontworpen voor de begeleiding van diensten en voor solomuziek.

Kerkorgels staan als regel opgesteld in stenen gebouwen met vrij veel nagalm, wat de klankopbouw in hoge mate ten goede komt. Een kerkorgeltje opgesteld in een huiskamer geeft een gortdroog geluid, trouwens ieder pijporgeltje.

Concertorgels hebben als doel ze te gebruiken als soloinstrument en voor begeleiding van een symfonieorkest en eventueel koren, dus moeten de stemmen daarop aangepast zijn. Als het orkest een crescendo maakt, moet het orgel mee. Maar met een open opstelling lukt dat niet, want dan verandert het klankkarakter van het orgel en dat is niet gewenst. Gevolg: concertorgels worden geheel in een zwelkast gebouwd, of minstens het soloklavier. Het heeft ook gevolgen voor de dispositie. Als het orkest een crescendo maakt, zal het koper vrij dominant klinken. Het concertorgel mag dan niet achterblijven, dus er zal als regel wat meer aan tongwerken in staan dan in een kerkorgel.

Concertorgels staan in zalen, waar coulissen hangen en die meestal een wandbekleding en comfortabele pluchen stoelen hebben.

Dat heeft vanwege de geluidsdemping grote gevolgen voor de intonatie van het instrument. Soms maakt men, net als bij theaterorgels, gebruik van hogere luchtdrukken. In dit opzicht gaan de aan het concertorgel gestelde eisen meer in de richting van het theaterorgel, omdat dit op soortgelijke locaties werd geplaatst.

[bewerk] Vergelijking tussen concertorgel en theaterorgel

De soorten muziek die als regel op concertorgels worden gespeeld wijken nogal wat af van de soorten muziek waarvoor het theaterorgel is gebouwd. De muziek in de concertzaal is overwegend klassiek en mede daarom staat het concertorgel wat bouw en dispositie betreft dichter bij het kerkorgel. Er staat geen enkele vorm van percussie in en er zijn ook geen andere geluidseffecten. Daarentegen staan er, net als in kerkorgels wel vulstemmen in en die zijn ook echt nodig om het orgel in zo’n relatief gedempte omgeving enige brilliance te geven.

In theaterorgels maakt men gebruik van het unitsysteem met ranks van pijpen, waaruit 16’, 8’, 4’, 2’, soms zelfs 1’ en kwinten 22/3’, 11/3’en tertsen 13/5’ worden afgeleid. In theaterorgels zul je nooit vulstemmen als Mixtuur, en dergelijke 4 en 5 sterk (4 of 5 pijpen per toets) tegenkomen. Dat is niet zo best verenigbaar met het unitsysteem. Vergeet niet dat dit soort stemmen in een kerk- of concertorgel volgens de reine stemming gestemd zijn. Dat zou niet accorderen met de kwinten en tertsen uit de units, die daarin als enkelvoudige vulstemmen gebruikt worden, want die zijn volgens de gelijkzwevende stemming gestemd. Die combinatie zou ongewenste zwevingen te weeg brengen.