Almanakk

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Den første kjende boka som vart gjeven ut i Noreg var Tyge Nielssøn sin Allmanach paa det aar efter Jesu Christi Fødsel 1644.

Ein Almanakk (òg kjend som filofax og sjuande sans) er ein årleg publikasjon som inneheld informasjon om eit eller fleire avgrensa emne, lagt opp etter kalendaren for det gjeldande året. Den informasjonen som er mest vanleg å finne i ein tradisjonell almanakk er astronomiske data, og statistikk over til dømes soloppgang og -nedgang, fullmåne og halvmåne, tidevatn, offentlege festdagar og fridagar, osb. I nyare almanakkar er det òg vanleg med små ruter for kvar dag i året, der eigaren kan skrive inn eigne notat.

Ordet almanakk kjem av arabisk; al-manaakh, «klimaet», og reflekterar det opphavelege føremålet med almanakken; å informere om korleis vèret og klimaet kom til å påverke jordbruksproduksjonen.

Den eldst kjende norske alkmanakken er datert til 1644, då Tyge Nielssøns ga ut sin almanakk i Christiania; Allmanach paa det aar efter Jesu Christi Fødsel 1644. Almanakken inneheldt 48 sider, på om lag 10 × 7,5 cm. Denne almanakken er òg rekna å vere den første norske boka som har vorte publisert.

[endre] Moderne almanakkar

[endre] Store almanakkar

Moderne almanakkar, som til dømes Almanakk for Noreg (UiO) eller Aschehoug og Gyldendals Store Norske Almanakk (eller The New York Times Almanac), har gått ut over det opphavlege føremålet med almanakken. Desse inneheld store mengder, ofte detaljert, informasjon og statistikk som omhandlar alle landa i verda. Ofte inneheld dei òg emnetekstar om store hendingar som er aktuelle det inneverande året, eller som har historisk relevans det året.

Emne som ofte vert dekt av store, moderne almanakkar er sport, kultur (t.d. prisutdelingar), geografi, styresmakter, demografi, jordbruk, økonomi, næringsliv, helse, religion, massemedia, transport, vitskap og teknologi.

[endre] Filofax (Sjuande sans)

Filofaxar (eller Sjuandesansar) har lenge vore populære. Desse er «mini-utgåver» av dei store almanakkane, og kjem ofte som innlegg til eigne lommebøker som er spesielt tilpassa til dei. Hovudinnhaldet i ein filofax er ei kalenderoversikt over alle dagane i året, med små ruter der eigaren kan gjere personlege notat. I tilllegg er det ofte informasjon om månefasar og namnedagar i desse rutene. Det kjem òg av namnet «sjuande sans» at ein filofax hjelp eigaren med å halde oversikt over avtalar og liknande som ho treng å hugse.

Men trass i at filofaxen er ein sterkt komprimert almanakk har han likevel teke med seg innhald frå storebroren. Filofaxar har nesten alltid oversiktskalendrar og lister over flaggdagar, omrekningsformlar for til dømes valuta og romartal, kort statistikk om til dømes Noreg, osb. I seinare tid har òg Grieg Kalenderforlag laga eigne mini-atlas til filofax-lommebøker.

Ordet «filofax» kjem av engelsk; «file of facts».

[endre] Digitale almanakkar

Digitale almanakkar har i nyare tid entra domenet til filofaxane, etter kvart som mobiltelefonar og handheldte datamaskiner har fått kalenderprogram av ulike slag. Døme på sånne program er Microsoft Outlook. Desse programma er oftast heilt ribba for dei opprinnelege funksjonane til almanakken - å informere om tidvisse endringar i naturen - og fungerar som reine kalendarar, der eigaren kan føre opp avtalar og liknande.

Dei første handheldte datamaskinene (PDA) som kom på marknaden var produserte som reine digitale kalender-almanakkar.

[endre] Historisk

Februar månad i Tyge Nielssøn sin almanakk frå 1644.

Føregjengaren til almanakken er rekna å vere den greske vèr-kalendaren, parapegma. Den alexandriske astronomen Ptolemy (levde i det 2. århundret) skreiv avhandlinga Phaseis—«fasar for kjende stjerner og samling av vèr-endringar». I Phaseis førte Ptolemy ei datert liste over sesongavhengige vèr-endringar, dei første og siste observasjonane av stjerner eller stjernekonstellasjonar og diverse tidsbundne hendingar knytte til sola. Alle listene vart organiserte etter sol-året. Ptolemy arbeidde ut i frå trua på at astronomiske fenomen låg til grunn for dei sesongbundne endringane i vèret.

Tidlege almanakkar vart laga av astrologar, og inneheldt ofte generelle horoskop i tillegg til konkret statistikk og informasjon.

Den eldst kjende norske alkmanakken er datert til 1644, då Tyge Nielssøns ga ut sin almanakk i Christiania. Almanakken inneheldt 48 sider, på om lag 10 × 7,5 cm.