Cywilizacja Majów
Z Wikipedii
Cywilizacja Majów – rozwinięta cywilizacja rolnicza i miejska, stworzona w czasach prekolumbijskich na obszarach Mezoameryki przez ludy z grupy językowej Majów.
Spis treści |
[edytuj] Uwaga terminologiczna
Ponieważ większość współczesnej literatury maistycznej wydawana jest w języku angielskim, a jak dotąd nie powstała dobrze określona polska terminologia fachowa, w tym artykule wszelkie ważniejsze terminy będą także podawane w swym oryginalnym lub angielskim brzmieniu przy równoczesnym oznaczeniu ją kursywą.
[edytuj] Geografia
Region zamieszkany przez Majów dzieli się na cztery główne krainy historyczne:
- Północne Równiny (Northern Lowlands) obejmujące większość właściwego Półwyspu Jukatan.
- Centralne Równiny - Petén (Central Lowlands) - region obejmujący tropikalny las podzwrotnikowy Petén, czyli większość współczesnego terytorium Belize, wcinający się klinem w północną Gwatemalę oraz południowe rejony meksykańskiego stanu Campeche.
- Południowe Równiny (Southern Lowlands) - zwane również Równinami Przejściowymi - obejmują pas ziemi od południowej granicy Belize i zachodniej Hondurasu, wzdłuż zlewiska rzeki Usumacinta aż do jej ujścia do Atlantyku.
- Wyżyny Gwatemali (Guatemalan Highlands) - obejmują pas łańcuchów górskich i wulkanicznych, mniej więcej od granic Salwadoru po wybrzeże atlantyckie stanu Tabasco, wzdłuż Pacyfiku. Tak granica wschodnia jak i zachodnia tego obszaru są trudne do określenia, głównie ze względu na niskie zaludnienie i mieszanie się kultur w przeszłości.
[edytuj] Historia
[edytuj] Początki
Początki osadnictwa Majów w regionie zamieszkiwanym przez nich do dziś datuje się na okolice XXX wieku p.n.e., jednak podstawy późniejszej kultury Majów są widoczne dopiero u Olmeków. To oni właśnie mniej więcej w XVI wieku p.n.e. stworzyli wysoce rozwiniętą kulturę duchową i materialną. W miastach takich jak La Venta i San Lorenzo widać m.in. użycie platform konstrukcyjnych (low platforms) i piramid, a także symboliki związanej z kultem zaświatów, jak na przykład przedstawienie wejścia w zaświaty za pomocą ust lub paszczy Potwora Ziemi (Earth Monster). Mniej więcej w tym samym czasie na terenach zamieszkanych przez Majów pojawiają się rolnictwo i ceramika, wyraźnie zapożyczone od Olmeków.
Po upadku cywilizacji olmeckiej w późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic), to jest mniej więcej w V wieku p.n.e, na terenach Majów widoczne jest kilka centrów rozwoju:
- Na wybrzeżu atlantyckim dzisiejszej Gwatemali kultura Epi-Olmeków (Epi-Olmecs) budowała m.in. stele, ołtarze, a także używała swoistego alfabetu, który miał wielki wpływ na późniejsze pismo Majów. Składał się on z około 400 znaków i używał systemu kropek i kresek na oznaczenie liczb, a także zbliżonego systemu kalendarzowego. W warstwie ikonograficznej, Epi-Olmekowie często utożsamiali jaskinie z wejściem w zaświaty.
- W Petén powstały pierwsze większe zorganizowane wewnętrznie osady (m.in. El Mirador i Nakbé).
- Na terenie dzisiejszego środkowego Belize pojawiają się pierwsze domy zdobione stiukiem i zbudowane wokół centralnego dziedzińca.
[edytuj] Okres preklasyczny
W tym okresie na wybrzeżu Pacyfiku i Wyżynach Gwatemali pojawiło się wiele elementów typowych dla późniejszej kultury Majów. Prawdopodobnie dzięki ożywionym kontaktom handlowym między poszczególnymi osadami, a także dzięki początkom polityki dynastycznej i formowania się arystokracji, zdobycze cywilizacyjne poszczególnych regionów a także innych kultur (jak Olmekowie), dość szybko rozpowszechniły się na całym obszarze. Już w środkowym okresie preklasycznym (Middle Preclassic) sposób wytwarzania ceramiki stał się ujednolicony, a różnice stały się głównie stylistyczne.
W tym okresie nastąpił również swoisty boom demograficzny na całym obszarze Mezoameryki, który zaowocował gwałtownym rozwojem miast, w których zaczęły pojawiać się większe budowle kamienne.
W późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic) na całym obszarze kultury Majów notuje się stratyfikację społeczną, przejawiającą się między innymi w gwałtownym rozwoju ceremoniału związanego z pochówkiem zmarłych, a także związanych z nim kamiennych świątyń, bogato zdobionych motywami dynastycznymi i mitologicznymi. Pojawiają się też pierwsze przypadki użycia pisma, choć głównie w formie ideograficznej.
Pomiędzy I a połową III wieku naszej ery, a więc w tak zwanym schyłkowym okresie preklasycznym (Terminal Preclassic) powstają liczne miasta zorganizowane wokół kamiennych centrów ceremonialnych. Z tego okresu pochodzą m.in. słynne centra Tikal, El Mirador i Cerros, z wysokimi piramidami (kilkadziesiąt metrów) o bogatej symbolice i ornamentyce wyrażonej w stiukowych płaskorzeźbach. Jednakże pod koniec tego okresu miasta te stopniowo podupadają i centra rozwoju kultury przenoszą się do innych ośrodków. Przyczyna tego upadku jest, jak dotąd, nieznana.
[edytuj] Okres klasyczny
Za początek okresu klasycznego (Classic period) przyjmuje się zwykle okolice połowy III wieku, kiedy to na obszarze Majów pojawiają się pierwsze inskrypcje zawierające dane kalendarzowe zapisane przy użyciu tak zwanej Długiej Rachuby. Powstały również pierwsze organizmy quasi-państwowe, jak na przykład strefa wpływów miasta Tikal.
Miasta Majów często błędnie określa się mianem miast-państw lub (z grecka) poleis. W przeciwieństwie jednak do ich greckich odpowiedników, zależności między nimi były o wiele bardziej luźne, a polityka międzynarodowa sprowadzała się głównie do związków między panującymi dynastiami. Inaczej niż w wojnach europejskich, u Majów głównym celem prowadzenia wojen i polityki było raczej utworzenie na podbitym obszarze nowej dynastii, bądź tylko wzięcie do niewoli nieprzyjacielskich wodzów i złożenie ich w ofierze bogom, niż rozciągnięcie nad pokonanym miastem władzy macierzystej metropolii. Ten element życia społeczeństw południowej Mezoameryki nie jest jednak do końca zbadany, głównie ze względu na niedostatecznie zbadany materiał źródłowy. Jednak historia polityczna Majów okresu klasycznego, zwłaszcza genealogia dynastii królewskich, wojny, sojusze i związki poszczególnych królów z fundacją poszczególnych budowli, są coraz lepiej poznane, w miarę jak postępuje odczytywanie inskrypcji hieroglificznych na stelach i budowlach publicznych.
W tym okresie w miastach Majów pojawia się podział na klasy społeczne (władców, arystokrację świecką, kapłanów i lud). Władcy poszczególnych miast nosili tytuł ahau (w nowej pisowni majańskiej - ajaw) - tym samym tytułem w okresie kolonialnym Majowie określali króla Hiszpanii. Bardzo rozwinięta sieć handlowa oraz prawdopodobnie migracje ludności, powodują zaimportowanie wielu wątków mitologicznych, nowinek technicznych i artystycznych z Teotihuacan. W połowie IV wieku doszło nawet do inwazji, w wyniku której Tikal, miasto o największych wpływach, zostało w 378 przejęte przez nową dynastię wywodzącą się ze środkowego Meksyku.
Fakt ten miał ogromne znaczenie dla przyszłego rozwoju kultury Majów, gdyż przejęte zostało bardzo wiele elementów obcej kultury, tak w warstwie materialnej, jak i ikonograficznej.
Środkowy okres klasyczny (Middle classic period), między połową VI wieku a końcem VII wieku, jest dla Majów czasem wojen i niepokojów. Pierwszą z udokumentowanych wojen był konflikt między Tikal a Caracol, rozpoczęty w 556 roku. To drugie miasto początkowo wojnę przegrywało, zostało nawet zdobyte i złupione, jednak z czasem przyłączyły się doń inne miasta regionu i w 562 Tikal zostało ostatecznie pokonane. Od tego czasu dominacja Tikal słabnie, a ostatecznie zanika. W jego miejsce pojawia się nowa potęga regionalna - Calakmul, sprzymierzone z miastami Dos Pilas, El Perú i Naranjo.
W 695 roku Tikal udało się pokonać armie Calakmul i wyzwolić spod jego dominacji. Oba miasta wyszły jednak z konfliktu bardzo osłabione, a pozostałe miasta nie były w stanie objąć przywództwa nad regionem. W efekcie, na całym obszarze zamieszkanym przez Majów nastąpił kryzys tradycyjnej polityki międzynarodowej. Mniejsze miasta przestały uznawać przewodnią rolę tradycyjnych hegemonów, zaś żadne z państw nie było w stanie narzucić swej woli siłą. Proces ten nie jest do końca zbadany, jednak wydaje się, że właśnie w tym okresie (koniec VII wieku) klasyczna cywilizacja Majów zaczyna chylić się ku upadkowi.
Próbę zdobycia lokalnej przewagi podejmowało wiele miast, jednak dość szybko spotykała je klęska. Los ten spotkał m.in. Dos Pilas, które zostało niedługo po 761 roku zdobyte i złupione, a wkrótce potem - całkowicie opuszczone. Do końca VIII wieku, w większości tradycyjnych ośrodków życia politycznego i kulturalnego zamiera całkowicie działalność budowlana, co oznacza prawdopodobnie ich opuszczenie.
[edytuj] Okres klasyczny schyłkowy
W okresie klasycznym schyłkowym, latach 800-900, nastąpił upadek majańskiej cywilizacji, jedno z najbardziej tajemniczych wydarzeń w całej historii prehiszpańskiej Ameryki. Już około roku 700 w ważniejszych ośrodkach regionów środkowych i na nizinnym południu zaprzestano wznoszenia budowli ceremonialnych, rezydencjalnych i administracyjnych, upadały rzemiosła i dystrybucja dóbr luksusowych. Nie stawiano już rzeźbionych monumentów. Pomimo to w niektórych miastach o mniejszym znaczeniu nadal uprawiano tę rzeźbiarską sztukę, a ostatni znany przykład nosi datę 909 r. i został odnaleziony w Toninie (Chiapas), ważnym, chociaż peryferyjnym ośrodku.
Tylko niektóre miasta, jak Ceibal i Caracol, rozwijały się jeszcze przez krótki okres, podczas gdy w innych liczba ludności zmnieszyła się w posób drastyczny (do 10% w Tikalu), po czym zostały opuszczone całkowicie, zaś ruiny niektórych ośrodków odkryto ponownie dopiero w XIX wieku. Nie oznacza to jednak, że ten obszar zupełnie się wyludnił, jednak aż do przybycia jukatańskich Itzów w XIII wieku nie powstała w Peten, Chiapas i dzisiejszym Belize żadna cywilizacja miejska. Żyjący na tych terenach Majowie Chol czy Tzetzal żyli już tylko w rozproszonych, małych wioskach. Najsilniejszy związek z dawnymi miastami wykazywali tzw. leśni Majowie z plemienia Lacandona, do dziś odwiedzający położone w dżungli ruiny Yaxchilan, Palenque czy Bonampak, aby składać tam ofiary majańskim bogom i palić kadzidła.
Centrum cywilizacji Majów po upadku klasycznych ośrodków przeniosło się na północną część półwyspu Jukatan. W miastach Uxmal, Edzná, Oxkintok, Labná, Sayil i Kabáh, które znajdowały się w najlepszym momencie swego rozwoju, wzniesiono ogromne budowle i rozkwitał architektoniczny styl Puuc.
Ze względu na złożoność, którą w tej epoce osiągnęła kultura Majów, jest mało prawdopodobne, że jej upadek (utożsamiany potocznie z upadkiem cywilizacji Majów w ogóle) mógł zależeć od jednego czynnika. Formułowano więc różne hipotezy, które przypisywały większe znaczenie czynnikom wewnętrznym, powodującym destabilizację, jak na przykład ogromna przepaść między klasami społecznymi, czy też nadmierny wzrost liczby ludności i jego skutki związane ze środkami utrzymania i możliwym niezadowoleniem z powodu braku żywności. Mówiąc o przyczynach zewnętrznych koncentrowano się z jednej strony na zniszczeniu tradycyjnych sieci handlowych – upadek Teotihuacanu rozpoczął się około 700 roku – co spowodowało utratę bogactw, prestiżu i władzy przez część elity panującej, a z drugiej, na najeździe zmeksykanizowanych grup Majów (Putún i Chontal), co miało doprowadzić do powstania interesujących zjawisk synkretyzmu, czy też zmieszania się z innymi kulturami mezoamerykańskimi.
Fakt, iż centra Majów zostały opuszczone, nie oznacza, że całkowicie znikła ich kultura. Jak to się dzieje we wszystkich procesach kulturowych, nowe warunki spowodowały głęboką transformację społeczeństwa w taki sposób, że pewne charakterystyczne cechy zanikły, podczas gdy inne uległy modyfikacji i ułatwiły adaptację kultury do nowych czasów.
żródło: książka "El Mundo Precolombino", autor nieznany/anonimowy
[edytuj] Okres postklasyczny
Zmiany w okresie postklasycznym, przypadającym na lata 900-1500, były bardzo znaczące w porównaniu z etapem poprzednim. Miasta półwyspu Jukatan, regionu o niskich opadach i mniej żyznych glebach, rozwijały się dzięki zasobom lokalnym, zwłaszcza morskim (ryby i sól), wykorzystując też rośliny do produkcji włókien (bawełna i sizal) oraz owoce, miód i produkty zwierzęce. Liczni badacze twierdzą zgodnie, że – podobnie jak na pozostałych ziemiach Mezoameryki – był to etap wzrastającego militaryzmu. Trzeba podkreślić, że wiedzę o schyłku tego okresu, dzielącego się na wczesny i późny, czerpiemy z dokumentów, które przetrwały do dzisiaj i były napisane zarówno w językach indiańskich (alfabetem łacińskim - na Jukatanie księgi "Chilam Balam", w górach Guatemali księga "Popol Vuh" czy "Annales de Cakchiquel"), jak i po hiszpańsku (np. "Relacja o sprawach Jukatanu" biskupa de Landy). Zarówno sztuka, architektura jak i astronomia okresu postklasycznego wykazywały znacznie niższy poziom zaawansowania, w porównaniu z okresem klasycznym, zaprzestano m.in. rzeźbienia steli kalendarzowych w Długiej Rachubie oraz inskrypcji dynastycznych, co uniemożliwia dokładne datowanie zabytków. Nadal używano jednak pisma hieroglificznego i tworzono kodeksy (księgi harmonijkowe), która to sztuka ocalała na Jukatanie aż do okresu hiszpańskiej konkwisty.
We wczesnym okresie poklasycznym, obejmującym lata 900-1221, północna strefa ziem nizinnych cieszyła się znaczeniem większym niż kiedykolwiek przedtem i chociaż niektóre obszary Belize i El Petén były nadal zaludnione, największy rozwój kulturowy dokonywał się teraz na północy półwyspy Jukatan. Miasto Chichén Itzá, kontrolowane przez plemię Majów Itzá, w ciągu dwóch wieków zdominowało cały Jukatan, pod względem zarówno militarnym, jak i handlowym.
Jak dowodzą ikonografia ścienna i rzeźby w tym mieście, jego dominacja nie była pokojowa i chociaż ośrodki takie jak Cobá i Uxmal broniły swej niezależności, w końcu Chichen Itzá uzyskało hegemonię nad całym Jukatanem. Sukces tego miasta wynikał bez wątpienia ze splotu różnych czynników: kontroli handlu przybrzeżnego na duże odległości, siły militarnej, systemu wierzeń, dzięki któremu stało się ono centrum pielgrzymek do świętej studni (cenote) poświęconej bogu deszczu Chaac Mol, a także innowacyjnej, zmieniającej się okresowo, ale zarazem stabilnej władzy (rady arystokratów - tzw. multepal), która wykazała się dużo większą skutecznością w administrowaniu państwem nastawionym na podboje niż archaiczna organizacja polityczna, właściwa południowym ośrodkom okresu klasycznego. W okresie postklasycznym na Jukatanie pojawili się Toltekowie, przybysze z centralnych wyżyn Meksyku. Przekazy spisane w czasach kolonialnych sugerują, że Toltekom przewodził Kukulcan, który miał być tożsamy z Ce Acatl Topiltzin (Quetzalcoatl), wygnanym tolteckim władcą z Tuli. Ta na poły legendarna postać utożsamiana była z kolei, zarówno na terenach Majów jak i Nahua, z bogiem przedstawianym bądź to jako upierzony wąż, bądź też jako brodaty mężczyzna o białej skórze. Architektura Chichen Itza nosi wyraźne wpływy środkowomeksykańskie, również kult Kukulcana-Quetzalcoatla, któremu poświęcona była jedna z piramid tego miasta, dowodzi rozwiniętego tolteckiego osadnictwa na Jukatanie.
Okres poklasyczny późny (1221-1500) rozpoczął się od upadku Chichen Itzá w 1221 roku i przejęcia hegemonii przez pobliskie Mayapán. Kroniki nie podają przyczyn tej zmiany, chociaż należy uwzględnić wśród nich polityczną intrygę. Generał dowodzący armiami Mayapanu, Hunac Ceel, sprzymierzony z miastem Izamal, splądrował Chichen Itzá i zburzył jej świątynie, dzięki czemu Mayapan uzyskał hegemonię, która utrzymywała się na Jukatanie przeszło dwa i pół wieku. W tym czasie rozwijały się też ośrodki ze wschodniego wybrzeża Jukatanu: Tulum, Isla Mujeres, Cozumel, Lamanai i Santa Rita Corozal. Dzięki handlowi z innymi ośrodkami (prowadzonemu głównie przez przybrzeżnych żeglarzy z grupy Majów Chontal lub Putun zwanych niekiedy "Fenicjanami Mezoameryki") osiągnęły stopniowo wspaniały rozkwit, włączając do swych dzieł artystycznych elementy charakterystyczne dla centralnego Meksyku – freski ścienne i ceramikę o wpływach Misteków, rozwijaną w Oaxaca (ostatni taki fresk powstał w Tulum około roku 1450, a więc niedługo przed konkwistą). Sytuacja polityczna była jednak niestabilna, czego dowodem było otoczenie całego Mayapanu i Tulum murami obronnym, czego we wcześniejszych okresach nigdy nie czyniono. W niemal zupełnie wyludnionym El Petén pojawili się wygnani z północnego Jukatanu Itzowie, zakładając osiedla wokół jezior El Petén, Itzá i Yaxhá. Wśród tych osiedli wyróżniały się: Tayasal (nowa stolica plemienia, przetrwała do roku 1697), Paxcama, Macanché i Topoxté.
W roku 1441 Ah Xupán Xiu, władca miasta Uxmal stanął na czele koalicji jukatańskich miast przeciwko dynastii Cocom władającego dominującym na Jukatanie miastem Mayapán. Doszło do otwartego buntu zbrojnego, miasto zostało ograbione, spalone i opuszczone, darowano jedynie życie stacjonującym tam meksykańskim najemnikom. Następnie cały Jukatan pogrążył się w wojnach domowych między 16 państewkami, rządzonymi przez halach uinic (władców) i zorganizowanymi wokół małych, silnie ufortyfikowanych miast. Ród Xiu przeniósł swoją siedzibę z upadającego Uxmal do Mani, zaś ocalały z pogromu ród Cocom osiedlił się w Sotuta. Ich antagonizm wykorzystali Hiszpanie, gdy w 1517 roku wkroczyli na ten obszar.
Opracowania cywilizacji postklasycznych Majów pomijają zwykle państwa rozwijające się w południowej części ich obszaru kulturowego, to jest na terenach górskich dzisiejszej Gwatemali. Powstały tam królestwa Majów Quiche (ze stolicą w Gumarcaah, zwaną Utatlan przez ludy Nahua z Wyżyny Meksykańskiej), Cakchiquel (ze stolicą w Iximche), Tzutujil (ze stolicą w Atitlan), Mam (ze stolicą w Zaculeu) i Pocomam (ze stolicą w Mixco Viejo). Budowali oni silnie ufortyfikowane, kamienne miasta na szczytach gór, skupione wokół surowych, kamiennych świątyń-piramid, pałaców władców i rozległych placów do gry w rytualną piłkę. Ich architektura pozbawiona jest bogatej ornamentyki (zwłaszcza rzeźb figuralnych i fresków) typowej dla Jukatanu i El Peten; brak jest tam również inskrypcji kalendarzowych i dynastycznych. Królewskie rody górskich Majów legitymizowały swoją władzę legendarnymi związkami z dawnym imperium Tolteków (Tula), skąd mieli otrzymać swoje insygnia. Władcy Quiche, drogą militarnych podbojów, rozszerzyli stopniowo swoją władzę na sąsiednie plemiona, tworząc lokalne mocarstwo, dynamicznie rozwijające się i agresywne wobec sąsiadów. Przetrwało ono do przybycia hiszpańskich konkwistadorów. Pozostało po nim jedno z najwybitniejszych dzieł literatury prekolumbijskiej, "Popol Vuh" czyli "Księga Rady Narodu Quiche", spisana po podboju alfabetem łacińskim w języku Majów.
[edytuj] Konkwista
Dla Majów, tak jak i dla przytłaczającej większości mezoamerykańskich Indian, przybycie Hiszpanów było prawdziwą klęską – w aspekcie zarówno biologicznym, jak i kulturowym. Znane są przyczyny dramatycznego spadku liczby ludności, którego początkiem była konkwista. Nowe choroby, na które Indianie nie byli odporni i ciężka eksploatacja, której zostali poddani w ciągu wieków; doprowadziły do wymarcia licznych grup etnicznych i rozpadu struktury kulturowej tych, którzy przeżyli.
W XVI wieku ziemie Majów, a zwłaszcza Jukatan i płaskowyż Gwatemali, były politycznie zorganizowane w małe państewka, walczące ze sobą o hegemonię. Pierwsze kontakty między Majami, a Hiszpanami sięgają roku 1502, kiedy Krzysztof Kolumb podczas swej czwartej podróży spotkał w Zatoce Hondurasu płynących na łodziach majańskich kupców. Parę lat później w 1511 roku, dwudziestu rozbitków ekspedycji Valdivii dotarło do zachodniego wybrzeża Jukatanu, gdzie wszyscy zostali schwytani przez Majów, a niektórzy złożeni w ofierze. Juan de Grijalva, jeden z dwóch pozostałych przy życiu rozbitków, po wielu przygodach nawiązał kontakt z Hernanem Cortesem w czasie jego pierwszej ekspedycji w tej strefie w 1519 roku. W roku 1517 wybrzeża Jukatanu spenetrował Francisco Hernández de Córdoba, po wylądowaniu w mieście Champoton jego siły zostały jednak otoczone i pokonane przez Majów.
Już wczesne kontakty z Hiszpanami przyniosły ogromne szkody Majom z Jukatanu, którzy przeżyli pierwszą wielką epidemię, być może ospy, w latach 1515 i 1516. Sytuacja nie zmieniła się w latach późniejszych – w 1517 i 1518 na Jukatanie dochodziło do konfliktów zbrojnych. Hernán Cortés wrócił na półwysep w 1524 roku, a w 1525 przeszedł region centralny i nizinne południe, poznając Tayasal, stolicę Itzás. Tymczasem górskie plemiona Majów już wiedziały o przybyciu Hiszpanów i konkwiście. Delegacja ich głównych grup rzeczywiście była w Tenochtitlanie, stolicy Azteków, przed jej upadkiem w 1521 roku, ale nawet to nie skłoniło Majów do stworzenia szerszego przymierza przeciwko nowemu najeźdźcy.
Kiedy Pedro de Alvarado wraz z indiańskimi sojusznikami Tlaxcaltecami przybył w 1524 roku na ziemie górskich Majów w Gwatemali, napotkał silny opór Indian Quiché, podczas gdy ich odwieczni rywale: Zoques, Tzotziles i Cakchiquel stali się jego sprzymierzeńcami. Alvarado pokonał armię Quiche pod wodzą księcia Tecum Uman, osobiście zabijając go na polu walki, po czym wkroczył do ich stolicy Gumarcaah i spalił ją, wraz z uwięzionymi majańskimi arystokratami. Wracając do Meksyku zdobył jeszcze (po kilkumiesięcznych oblężeniach) ufortyfikowane miasta Mixco Viejo oraz Zaculeu. Większość sojuszy trwała krótko i w niedługim czasie rozpoczął się proces kolonizacyjny, oparty na eksploatacji ziemi i zamieszkujących ją Indian. Wkrótce wybuchło jednak w Gwatemali powstanie Indian przeciwko kolonizatorom. Na jego czele stanęli ostatni władcy Quiche oraz Belehe Cat, król plemienia Cakchiquel, którzy początkowo złożyli hołd hiszpańskiej koronie i przyjęli chrzest. Rebelianci zostali jednak pokonani, zaś zbuntowani królowie - powieszeni. Powstania wybuchały później przez cały okres kolonialny, a nawet podczas tworzenia niepodległej republiki Gwatemali. Ostatnio pojawienie się takich konfliktów mogliśmy obserwować w Chiapas, w 1994 roku w postaci powstania zapatystów.
Podbój Jukatanu trwał znacznie dłużej, z uwagi na rozdrobnienie polityczne tego terenu. W 1531 Francisco de Montejo Starszy, jeden z towarzyszy Grijalvy założył miasto Campeche, zaś jego syn dotarł aż do ruin Chichen Itza, które ogłosił stolicą hiszpańskiego Jukatanu. Jednak po kilku miesiącach okoliczni Majowie powstali przeciwko najeźdźcom, zmuszając ich do ucieczki. W 1540 Francisco de Montejo Młodszy najechał Jukatan jeszcze raz, zakładając miasto Merida na ruinach majańskiego T'ho. Władca pobliskiego Mani z rodu Xiu sprzymierzył się z Hiszpanami, przyjął chrzest i otrzymał szlachecki tytuł hidalgo, dążąc do uzyskania sojuszników przeciwko swoim odwiecznym antagonistom - wywodzącemu się z Mayapanu rodowi Cocom. W 1546 połączone siły Hiszpanów i Xiu zwyciężyły armie państewek Majów wschodniego Jukatanu, oficjalnie kończąc konwistę półwyspu. Tayasal, miasto Majów z plemienia Itza przetrwało jednak na wyspie jeziora Petén Itzá aż do roku 1697, kiedy to hiszpańska piechota Martína de Ursua, gubernatora Jukatanu, dotarła łodziami na wyspę i przełamała obronną palisadę. Jednak podobnie jak w górach Gwatemali, również na porośniętych dżunglą nizinach powstania wybuchały przez cały okres kolonialny, osiągając kulminację w XIX-wiecznej tzw. "wojnie kast".
Wiele pisano o tym, jak garstka Hiszpanów potrafiła podporządkować sobie tak liczną ludność amerykańską. Odpowiedzi należy nadal poszukiwać, gdyż złożył się na to cały splot zdarzeń, takich jak zmniejszenie się ludności z powodu epidemii, co w Meksyku poprzedziło nadejście konkwistadorów, a także klęski głodu w wyniku złych plonów. Tak często przywoływana wyższość techniczna Hiszpanów z ich końmi, psami i bronią palną bez wątpienia ogromnie pomogła najeźdźcom, ale trzeba pamiętać, że konkwistadorzy doskonale wykorzystali nieustanne walki wewnętrzne między różnymi plemionami indiańskimi.
[edytuj] Kultura
[edytuj] Wojna
Wbrew opiniom lansowanym od połowy XIX wieku, popieranym zwłaszcza przez Erica Thompsona, Majowie nie byli ludem nastawionym pacyfistycznie. Poszczególne miasta prowadziły ze sobą w różnych okresach wiele wojen, jednak ich nasilenie było o wiele mniejsze, niż konfliktów zbrojnych w ówczesnej Europie. Armie rzadko przekraczały liczebność kilkuset wojowników, a gęsty las podzwrotnikowy w zasadzie uniemożliwiał zastosowanie skomplikowanych manewrów taktycznych. Podobnie jak w innych kulturach Mezoameryki, bitwy Majów sprowadzały się zazwyczaj do serii potyczek między poszczególnymi wojownikami.
W walce najczęściej używano różnego rodzaju maczet wykonanych z drewna i ostrych kawałków obsydianu, pik oraz maczug. Gęste zalesienie spowodowało, że nie wytworzył się u Majów żaden specyficzny typ broni miotającej, ani specjalizacja w obrębie wojsk.
[edytuj] Pismo Majów
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Pismo Majów.
[edytuj] Architektura
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: sztuka Majów.
Główne osiągnięcia cywilizacji Majów w dziedzinie architektury stanowiły monumentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, pałaców, tarasów, dziedzińców i boisk do gry w piłkę. W dziedzinie sztuki - ozdoby ze stiuku, malowidła ścienne, rzeźby i płaskorzeźby z kamienia, drewna i kości, polichromowana ceramika oraz wyroby złotnicze -prekolumbijska sztuka. Majowie rozwinęli pismo hieroglificzne -prekolumbijska literatura i dwudziestkowy system zapisu matematycznego, prowadzili obserwacje astrologiczne i posługiwali się precyzyjnymi systemami rachuby czasu.
[edytuj] Mitologia
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: mitologia Majów.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Mayaweb: Culture and History of the Ancient Maya (en) (nl)
- Amatorska strona o największych cywilizacjach prekolumbijskiej Mezoameryki
- Profesjonalny portal fundacji FAMSI promującej badania nad cywilizacjami Mezoameryki (en) (esp) (bogaty i stale powiększany materiał źródłowy)
- Księga Chilam Balam z Chumayel - angielskie tłumaczenie wraz z krytycznym komentarzem (en)
