Kotły (instrument muzyczny)

Z Wikipedii

Typowy zestaw kotłów

Kocioł jest instrumentem perkusyjnym - rodzajem bębna. Składa się z błony zwanej membraną rozpiętej ponad korpusem zwyczajowo wykonanym z miedzi o kształcie misy. Muzyk grający na kotłach (kotlarz) wydobywa z nich dźwięk uderzając w naciąg instrumentu odpowiednią pałką z wykończeniem filcowym. Odwrotnie niż w większości bębnów, kotły wydają dźwięk o określonej wysokości. Z formy instrumentu wojskowego, kotły wyewoluowały do postaci nieodzownego elementu orkiestry symfonicznej w XVII wieku. Dziś wykorzystuje się je nie tylko w orkiestrach symfonicznych i marszowych, ale również w zespołach rockowych.

[edytuj] Instrument

[edytuj] Podstawowy kocioł

Zakres dźwięków wydawanych przez kotły

Kocioł składa się z naciągu rozpiętego na miskowatym korpusie, który zwykle wykonany jest z miedzi lub, w przypadku tańszych modeli kotłów, z włókna szklanego lub aluminium. Dokonując klasyfikacji kotła na tej podstawie należy go umieścić w grupie membranofonów. Naciąg przymocowany jest do obręczy, zaś ta przymocowana jest do korpusu kotła kontrobręczą. Kontrobręcz wyposażona jest w rozmieszczone równomiernie na jej skraju śruby strojeniowe, których najczęściej jest sześć lub osiem. Odpowiednio luzując i zaciskając śruby wpłynąć można na wysokość dźwięku wydawanego przez kocioł.

Do jakości dźwięku kotła przyczynia się kształt jego korpusu. Półkuliste korpusy dają jaśniejszy dźwięk, zaś korpusy o przekroju parabolicznym - ciemniejszy. Kolejnym czynnikiem jest faktura korpusu bębna - instrumenty miedziane mogą być gładkie, lub o powierzchni, na której wybito wgniecenia.

Kotły produkowane są w różnych rozmiarach, od ok. 84 centymetrów (33 cali) do rozmiaru bębna piccolo - 30 centymetrów (12 cali) i mniej. 33-calowy kocioł wydaje dźwięk C poniżej klucza basowego, a kocioł piccolo potrafi grać w zasięgu klucza wiolinowego. W pochodzącym z roku 1923 zapisie nutowym do baletu Dariusa Milhauda "La création du monde, muzyk grający na kotłach musi zagrać F# na dole skali basowej.

Każdy z bębnów w zestawie kotłów można stroić w zakresie od kwinty do oktawy.

[edytuj] Kocioł mechaniczny

Kotły wyposażone w mechanizmy łańcuchowe i pedałowe w trzech różnych ustawieniach

Zmiana wysokości wydawanego przez kocioł dźwięku przez strojenie każdej śruby z osobna jest procesem żmudnym. Pod koniec wieku XIX opracowane zostały systemy pozwalające na zmianę napięcia wszystkich śrub jednocześnie. Kocioł wyposażony w taki system można nazwać kotłem mechanicznym, choć nazwę tą stosuje sie częściej w odniesieniu do bębnów, w których występuje pojedyncza rączka połączona z mechanizmem strojącym.

[edytuj] Kotły wyposażone w pedał

Pedał kotła drezdeńskiego. Kotlarz grający na tym instrumencie chcący zmienić wysokość wydawanego przez kocioł dźwięku musi zwolnić sprzęgło, widoczne po lewej stronie.

Najpopularniejszy typ kotła wykorzystywany współcześnie wyposażony jest w pedał, pozwalający na regulację napięcia membrany. Pedał ten jest połączony ze śrubami napinającymi poprzez podobny do pająka system metalowych drążków.

W wykorzystaniu są trzy typy mechanizmów pedałowych:

• System zapadkowo-sprzęgłowy, w którym występuje mechanizm zapadkowy, przytrzymujący pedał w jednej pozycji. Przed strojeniem kotła, muzyk musi zwolnić sprzęgło mechanizmu. Po osiągnięciu pożądanej wysokości dźwięku, sprzęgło można zacisnąć ponownie.

• W systemie zrównoważonego działania wyrównaniem napięcia membrany kotła zajmuje się sprężyna, lub cylinder hydrauliczny. Pedał utrzymuje się w jednej pozycji, trzymając jednocześnie wysokość dźwięku. System określa się również jako system z luźnym pedałem, gdyż nie ma w nim sprzęgła.

• System sprzęgła ciernego lub pręta ze sprzęgłem wykorzystuje sprzęgło poruszające się wzdłuż metalowego pręta. Zwolnienie sprzęgła uwalnia mechanizm z pręta, pozwalając mu na swobodne poruszanie się.

Każdy bęben wyposażony w pedał i strojony za pomocą przypominającego pająka systemu nazwać można kotłem drezdeńskim, choć nazwa ta najczęściej odnosi się do pierwszych konstrukcji pedałowych opracowanych w Dreźnie. W skrócie bębny drezdeńskie posiadają pedał zamocowany od strony muzyka, który może go przestawiać poruszając kostką u nogi. Pedały berlińskie przymocowuje się długim ramieniem po przeciwległej muzykowi stronie instrumentu, a kotlarz chcący zmienić brzmienie bębna musi do obsługi pedału użyć całej swojej nogi.

Większość muzyków wykorzystuje bębny drezdeńskie, które najczęściej wyposażone są w mechanizm zapadkowy, lub sprzęgło osadzone na pręcie. Większość orkiestr szkolnych i uczelnianych (poniżej poziomu uniwersyteckiego) korzysta z tańszych, lecz bardziej wytrzymałych konstrukcji, których mechanizmy są prawie w całości zintegrowane z ramą i korpusem instrumentu. W takich kotłach można spotkać dowolny mechanizm, choć najpopularniejsze są rozwiązania ze zrównoważonym działaniem, a na drugim miejscu spotyka się sprzęgła cierne. Wielu profesjonalistów również wykorzystuje tańsze bębny podczas koncertów i występów na wolnym powietrzu, ze względu na ich wytrzymałość.

[edytuj] Kotły z mechanizmem łańcuchowym

Kocioł z mechanizmem łańcuchowym. Widoczne łańcuchy łączące pręty strojeniowe z dźwignią, co umożliwia zmianę napięcia membrany we wszystkich jej punktach.

W kotłach z mechanizmem łańcuchowym pręty strojeniowe połączone są łańcuchem podobnym do rowerowego, choć niektórzy producenci w miejsce łańcucha wyposażali kotły w materiały takie, jak stalowe linki. W takich rozwiązaniach wszystkie śruby napinające membranę bębna można zaciskać i luzować poruszając jedną rączką. Mimo, że kotły z mechanizmem łańcuchowym są o wiele mniej popularne niż strojone za pomocą pedału, mają swoje zastosowania; przykładem jest sytuacja, gdy muzyk gra na kotłach zasłonięty innymi instrumentami, wskutek czego nie jest w stanie dosięgnąć pedału bębna. Profesjonaliści wykorzystują również wyjątkowo duże lub małe kotły z mechanizmem łańcuchowym lub stalowymi linkami dla uzyskania bardzo wysokich lub niskich brzmień.

[edytuj] Inne mechanizmy strojeniowe

Rzadko stosowane mechanizmy strojeniowe pozwalają na zmianę wysokości dźwięku generowanego przez kocioł za pomocą obrotu instrumentu. Przykładem sa instrumenty firmy Jenco, znanej bardziej z produkcji pałek.

Produkowane w Niemczech w początkach XX wieku kotły marszowe strojone są za pomocą rączki lub rzadziej pedału, połączonego z podstawą instrumentu. Przesunięcie pedału lub rączki przemieszcza w górę i w dół korpus instrumentu, wpływając na napięcie nieruchomej membrany.

W czasach współczesnych mechanizm strojeniowy z dźwignią stosowany jest w kotłach wiedeńskich, których projekt opracował główny kotlarz Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Wiedeńskiej, Hans Schellnar (1865-1945). Usprawnień instrumentu dokonali jego następcy, Richard Hochrainer i Wolfgang Schuster. Ten ostatni jest obecnie producentem strojonych w ten sposób kotłów. Model Wiener Pauken odegrał znaczącą rolę w tradycji wiedeńskiego brzmienia, a kompozytorzy, tacy jak Richard Strauss i Gustav Mahler podchodzili do niego z entuzjazmem. Dzisiejsi instrumentaliści z chęcią korzystają z kotłów wiedeńskich, podkreślając ich jakość i tembr.

[edytuj] Membrany

Podobnie, jak naciągi innych bębnów, membrany kotłów mogą być wykonane ze zwierzęcej skóry (zwykle jest to skóra cielęca lub w przypadku kotłów wiedeńskich kozia), lub plastiku (zazwyczaj są to błony PET). Membrany plastikowe są wytrzymałe, nie poddające się warunkom atmosferycznym i relatywnie niedrogie, co sprawia, ze są częściej stosowane, niż membrany skórzane. Profesjonalni muzycy wypowiadają się jednak lepiej o naciągach ze skóry zwierzęcej, uzasadniając swoją decyzję przyjemniejszym, cieplejszym brzmieniem tak pokrytego instrumentu.

[edytuj] Pałki do kotłów

Kotlarze korzystają z różnych pałek, pozwalających na uzyskiwanie różnego tembru.

Na kotłach gra się wykorzystując odpowiednie pałki (po 2 w zestawie). Składają się one z dwóch części - trzonka i główki. Trzonek jest zwykle wykonany z drewna - najczęściej jest to drewno orzechowe, wiśniowe, brzozowe, lub klonowe, czasami zamiast z drewna trzonki pałek wykonuje sie z bambusa, rzadziej z aluminium i grafitu. Główka pałki może być wykonana z różnych materiałów, z czego najpopularniejszy jest filc, którym okręca się trzonek. Na liście materiałów nadających się na główkę pałki do kotła znajduje się również połączenie filcu z korkiem, a nawet skóra. Pałki mogą mieć również główki z drewna, które dają specyficzny efekt, pożądany podczas grania muzyki barokowej.

Mimo tego, że nie jest to wspomniane w zapisie muzycznym, instrumentalista grający na kotłach może podczas występu zmieniać pałki, co niektórzy robią nawet kilka razy podczas jednego występu, dobierając pałki do charakteru odgrywanej muzyki. Dobór pałek do konkretnego koncertu jest sprawą subiektywną i zależy od instrumentalisty oraz ewentualnie dążeń dyrygenta. Z tych względów wielu muzyków dysponuje szerokim arsenałem pałek. Do jakości dźwięku wydawanego przez kocioł przyczynia się zarówno waga pałki, rozmiar jej główki, materiały, z których wykonana jest główka i trzonek, a nawet sposób okręcenia główki naokoło trzonka.

Do początków XX wieku trzonki pałek wykonywano często z kości wielorybich z drewnianymi wnętrzami główek okręconymi gąbką. Kompozytorzy tamtych czasów również zalecali stosowanie pałek pokrytych gąbką. Dzisiejsi instrumentaliści odgrywają partie na pałki pokryte gąbką używając standardowych pałek filcowych.

[edytuj] Kocioł we współczesnej orkiestrze

[edytuj] Zestaw kotłów

Standardowy zestaw kotłów składa się z czterech instrumentów o średnicy około 80 cm (32 cale), 75 cm (29 cali), 66 cm (26 cali) i 61 cm (23 cale). Taki zestaw pozwala na zagranie dźwięków od D poniżej klucza basowego do A leżącego w górnym zasięgu klucza basowego. Cztery bębny o podanych rozmiarach pozwalają odegrać większość repertuaru muzycznego. Igor Strawiński wymaga jednak, by kotły grające jego Rytuał Wiosny osiągały dźwięk B poniżej środkowego C, a Leonard Bernstein rozpisał uwerturę do Kandyda tak, że instrumentalista na tym samym bębnie musi osiągnąć dźwięki A-moll w zakresie klucza basowego i B w tej samej tonacji. Chcąc poszerzyć zakres odgrywanych przez zestaw kotłów dźwięków do środkowego C można dodać kocioł piccolo o średnicy 50 cm (20 cali). Wielu profesjonalistów i orkiestr posiada zestawy kotłów zarówno wyposażonych w pedał, jak i w mechanizmy łańcuchowe, co pozwala na prawidłowe zagranie kompozycji, które nie leżą w zasięgu brzmień generowanych przez standardowy zestaw czterech lub pięciu kotłów.

Wiele szkół muzycznych i zespołów, które nie mogą sobie pozwolić na regularne zakupy instrumentów wyposażonych jest w zestaw trzech kotłów, co było zestawem standardowym do drugiej połowy XX wieku. Zestaw taki obejmuje instrumenty o średnicy 75, 66 i 61 centymetrów (odpowiednio 29, 26 i 23 cale), co pozwala na zagranie dźwięków do F poniżej klucza basowego.

Instrumenty ustawia się w kształt podkowy naokoło muzyka. Kotlarze pochodzenia północnoamerykańskiego ustawiają swoje kotły tak, by największy z nich leżał po lewej stronie, zaś muzycy z Niemiec i Austrii rozmieszczają je odwrotnie. Do dziś różnice te zaczęły powoli zanikać i w orkiestrach europejskich można zauważyć instrumenty ustawione na wzór amerykański, a w amerykańskich - na wzór europejski.

[edytuj] Muzycy

Podczas nauki, muzycy mający grać na kotłach uczą się również gry na pozostałych instrumentach perkusyjnych. Jeśli jednak instrumentaliście przyznawane jest miejsce za kotłami w orkiestrze czy zespole, nie wymaga się od niego gry na pozostałych instrumentach. W książce Anatomy of the Orchestra Norman Del Mar opisuje instrumentalistę grającego na kotłach jako "władcę swojego kraju (...) ustalającego standard całej orkiestry."

Kotły z mechanizmem zrównoważonego działania są często wykorzystywane podczas występów na wolnym powietrzu ze względu na trwałość.

Większość kompozycji zakłada, że w użyciu jest jeden zestaw kotłów. Kompozytorzy dążący do bogatszego i "gęstszego" brzmienia wymagają, by podczas wykonywania ich kompozycji w składzie orkiestry znajdowała się większa liczba kotlarzy grających na jednym lub więcej zestawach instrumentów. Sześć symfonii Gustava Mahlera rozpisanych jest na dwa zestawy kotłów. Podobnie Gustav Holst wykorzystuje dwa zestawy kotłów, by w odpowiedniej skali wybrzmiało echo tematu muzycznego "Jowisz" w jego suicie "Planety". Dwa zestawy kotłów są często spotykane w muzyce Romantyzmu i wczesnych kompozycjach dwudziestowiecznych dla dużych orkiestr, choć już tworzący we wczesnych latach Romantyzmu Hector Berlioz żądał, by w jego "Requiem" zabrzmiało osiem par kotłów, na których miało grać dziesięciu instrumentalistów.

[edytuj] Koncerty na kotły

Nieczęsto spotyka się kompozycje wykorzystujące kotły w roli instrumentu wiodącego, ale takowe powstawały. Johann Fischer tworzący w XVII wieku napisał utwór symfoniczny na zestaw kotłów i orkiestrę. Wymaga on od jednego muzyka jednoczesnej gry na ośmiu kotłach. W roku 1983 William Kraft, uznany amerykański kompozytor i perkusista, napisał "Koncert na kotły i orkiestrę", który zdobył drugą nagrodę na ceremonii "Friedheim Awards" w Centrum Kennedy'ego. W roku 2000 Philip Glass, kolejny kompozytor amerykański, napisał "Concerto Fantasy", w którym gra orkiestra, a w roli instrumentalistów solowych usłyszeć można dwóch kotlarzy, z których każdy gra na siedmiu kotłach.

[edytuj] Techniki gry

[edytuj] Uderzanie w bęben

W normalnych warunkach kotlarz uderza pałeczką w membranę kotła w odległości około 10 centymetrów (4 cale) od jej krawędzi, co sprawia, ze instrument wydaje charakterystyczny donośny dźwięk.

"Tusz" na kotłach zagrać można najprościej uderzając szybko w kocioł raz za razem naprzemiennie pałką trzymaną w lewej i prawej ręce. Zasadniczo instrumentaliści nie grają "tuszu" jak werbliści, czyli uderzając bęben kilka razy tą samą pałką.

Jakość wydawanego przez kocioł dźwięku zmieniać można bez wymiany pałek czy strojenia instrumentu. Uderzając w naciąg bliżej jego krawędzi uzyskuje się cieńsze brzmienie. Staccato uzyskuje się uderzając w membranę dwoma pałkami tak blisko siebie, jak to możliwe. Grając tusz można uderzać obiema pałkami daleko od siebie, by jak największa powierzchnia membrany wibrowała. Istnieje szereg dodatkowych technik gry na kotłach, które mogą być zaimplementowane przez muzyka w celu uzyskania subtelnych różnic brzmienia.

Czasami kompozytorzy żądają, by kotlarz uderzał w naciąg instrumentu w określonych punktach. Béla Bartók w koncercie skrzypcowym żąda, by kotły grane były na krawędzi membrany.

[edytuj] Strojenie

Wskaźniki pozwalają wzrokowo ocenić wysokość dźwięku aktualnie nastrojonego kotła.

Przed rozpoczęciem gry, kotlarz musi wyrównać napięcie membrany przy każdej śrubie, by każdy punkt naciągu napięty był w takim samym stopniu. Tak nastrojony instrument wydaje jednolity, czysty dźwięk. Jeśli strojenia nie przeprowadzono, lub było ono niedokładne, dźwięk kotła będzie wzrastał lub opadał po uderzeniu, pojawią się również dźwięki o różnej dynamice w różnych wysokościach.

Podczas strojenia zestawu kotłów przed występem, strojenie instrumentów idzie w parze z ustalaniem interwałów między poszczególnymi elementami zestawu. Kotlarze nie obdarzeni słuchem absolutnym posiłkują się podczas tego procesu stroikiem w dowolnej formie, lub dźwiękiem odgrywanym przez jeden z pozostałych instrumentów orkiestry. Żądaną wysokość dźwięku uzyskuje się poprzez interwały. Chcąc na przykład wystroić kotły do dźwięków G i C, kotlarz powinien uzyskać dźwięk A (na przykład za pomocą stroika), po czym zanucić (na głos albo w myślach) wyższe C, po czym jeszcze raz obniżyć dźwięk do G. Od kotlarzy wymaga się posiadania wyczucia względnych różnic wysokości dźwięku.

Niektóre kotły wyposaża się we wskaźniki pozwalające ocenić wzrokowo wysokość dźwięku, który wydawać będzie aktualnie nastrojony bęben. Są one połączone albo z kontrobręczą (wtedy wskaźnik pokazuje jak bardzo kontrobręcz schowana jest w korpusie instrumentu), albo z pedałem (wtedy wskaźnik pozwala ocenić pozycję pedału). Jednak podczas każdego przesunięcia bębna może zmienić się napięcie jego membrany, więc przed występem niezbędne jest ponowne oznaczenie wysokości dźwięku na wskaźnikach. Urządzenia pokazujące napięcie membrany są szczególnie przydatne muzykom, którzy w trakcie występu muszą szybko przestroić instrument i nie mogą sprawdzić jego brzmienia. Wielu wybitnych instrumentalistów używa wskaźników tylko w ostateczności, preferując strojenie swoich bębnów "na słuch".

Od kotlarzy wymaga się często zmiany strojenia instrumentów w trakcie występu, więc przydatne są techniki pozwalające na zmianę napięcia naciągów w sposób niezauważalny i dokładny.

Czasami do zmiany strojenia kotłów instrumentaliści wykorzystują pedały. Zmieniając naprężenie naciągu, gdy dźwięk bębna jeszcze wybrzmiewa pozwala na uzyskanie efektu portamento, choć czasami efekt ten określany jest (nie do końca prawidłowo) jako glissando. Najbardziej efektowne glissanda uzyskuje się zmieniając wysokość dźwięku z niskiej na relatywnie o wiele wyższą oraz podczas grania tuszu. Jednym z pierwszych kompozytorów wymagających stosowania tego efektu był Carl Nielsen, w którego na przykład "Czwartej symfonii" pojawiają się dwa zestawy kotłów, grające glissando jednocześnie.

Pedałowanie oznacza zmianę wysokości dźwięku wydawanego przez kocioł za pomocą pedału i w takim kontekście równoznaczne jest ze strojeniem. Jednak z reguły muzycy zachowują ten termin wyłącznie dla sytuacji, gdzie zmiana strojenia bębnów wymagana jest w środku frazy - na przykład w razie konieczności zagrania dwóch dźwięków o różnej wysokości na tym samym kotle. W utworze "Medea's Meditation and Dance of Vengeance" Samuel Barber wymaga, by muzyk wykonał sekwencję szesnastek A♯–B–C♯–D. Takiej frazy nie da się zagrać na standardowo rozstawionym i nastrojonym zestawie czterech kotłów, więc kotlarz musi zmienić strojenie instrumentów w trakcie grania fragmentu. Napisany przez Benjamina Brittena "Nokturn" zawiera fragment o podobnym charakterze.

[edytuj] Tłumienie

Tłumienie kotłów jest zawsze zakładaną częścią techniki gry. Często kotlarze tłumią dźwięki bębnów, by te brzmiały tylko tak długo, jak zakładał kompozytor. Wczesne bębny nie rezonowały jednak w takim stopniu, jak współczesne, wiec kompozytorzy często zapisywali miejsce, gdzie muzyk miał uderzyć w bęben, nie przejmując się długością trwania nuty. Dzisiejsi muzycy chcąc określić pożądaną długość danego dźwięku korzystają z własnego słuchu i zapisu nutowego kompozycji.

Najczęściej spotykanym sposobem tłumienia dźwięku kotła jest położenie opuszków palców na membranie, trzymając pałkę między kciukiem a palcem wskazującym ręki. Kotlarze w trakcie nauki muszą posiąść umiejętność stłumienia dźwięku kotła bez wydawania żadnych odgłosów w momencie kontaktu palców z naciągiem.

[edytuj] Techniki zaawansowane

• Standardowo w danym momencie uderzany jest tylko jeden kocioł, lecz zdarzało się, że kompozytorzy żądali uderzenia dwóch dźwięków w tej samej chwili - jak na przykład Ludwig van Beethoven w "Dziewiątej Symfonii".
• Naturalnie kotlarze maja tylko po dwie ręce, lecz możliwe jest jednoczesne granie na więcej niż dwóch kotłach. Możliwe jest trzymanie w każdej ręce dwóch pałeczek, jak czynią to muzycy grający na marimbie. Możliwy jest również udział większej ilości muzyków w występie - Hector Berlioz w requiem "Grande messe des moirtes" uzyskuje pełne akordy, korzystając z ośmiu kotlarzy, z których każdy gra na dwóch kotłach.
• Jeśli uderzy się dokładnie w środek naciągu kotła, uzyskany dźwięk prawie całkowicie pozbawiony jest tonu i rezonansu. Efekt ten słychać w utworze "Amerykanin w Paryżu" George'a Gershwina.
• Często podczas uderzenia danego bębna, w wibracje wpada bęben stojący obok. Muzycy muszą aktywnie unikać takich przypadków, lecz kompozytorzy wykorzystują je w występach solowych - przykładem jest "Osiem utworów na dwa kotły" Elliota Cartera.
• Czasami kompozytorzy wymagają by bębny były odgrywane con sordino (wyciszone), lub coperti (zakryte) - w takich wypadkach na naciągach umieszcza się tłumiki. Wykonane są one najczęściej z pasków skóry lub filcu, a stopień stłumienia naciągu zmieniać można rozmieszczając tłumiki w różnych punktach membrany. Kotły powinny grać con sordino w utworze "Madea's Meditation and Dance of Vengeance" Samuela Barbera. Tłumiki pomagają też w unikaniu wibracji spowodowanej czynnikami zewnętrznymi, takimi jak dźwięk generowany przez pozostałych członków orkiestry.
• Kompozytorzy określają czasami urządzenia, którymi mają być uderzane bębny - nie zawsze muszą to być pałki. Etiudy i partie solowe na kotły często grane są z wykorzystaniem dłoni i palców. Leonard Bernstein sugeruje, by na kotłach podczas symfonii "Jeremiah" i tańców symfonicznych z "West Side Story" zamiast pałek pojawiały się marakasy. Edward Elgar próbuje wykorzystać kotły do naśladowania dźwięku liniowca oceanicznego w "Enigmie", żądając, by kotlarz korzystał z pałeczek właściwych do gry na werblu. Te jednak najczęściej powodują, że dźwięk jest zbyt głośny, a więc od premiery dzieła zamiast pałeczek do gry na werblu stosuje się obrzeża monet.
• Robert Smith w "Songs of Sailor and Sea" żąda, by największy kocioł zagrał dźwięk podobny do odgłosu wieloryba. Efekt taki osiągnąć można nawilżając palec i przesuwając nim od skraju do środka membrany.
• Techniką wykorzystywaną głównie w występach solowych jest uderzanie w miedziany korpus instrumentu - przykładem jest "Sonata na kocioł" Johna Becka. Kotlarze niechętnie korzystają z tej techniki gry przy głośnych dźwiękach oraz podczas gry twardymi przyrządami, ze względu na łatwość uszkodzenia instrumentu.
• Czasami kompozytorzy, na przykład Joseph Schwartner w utworze na instrumenty dęte "From a Dark Millenium", żądają, by na membranie bębna położyć odwrócony talerz, w którzy uderzać należy grając najczęściej glissando.

[edytuj] Historia

[edytuj] Historia do czasów orkiestrowych

W XIII wieku dzięki krzyżowcom i Saracenom do Europy trafiły arabskie instrumenty o nazwie "naker" - małe bębny o średnicy 20-22 cm (8 do 8 i pół cala), przypinane do pasa i wykorzystywane głównie w trakcie ceremonii wojskowych. Taka forma kotłów była w użyciu do XVI wieku.

W roku 1457 legacje węgierskie wysłane przez króla Władysława Pogrobowca podróżowały na dwór francuskiego króla Karola VII z większymi kotłami zamocowanymi na grzbietach koni. Od XII wieku na Środkowym Wschodzie używano też różnych rodzajów kotłów, które wraz z trąbami wyewoluowały do postaci, w której były podstawowym instrumentarium kawalerii. Takie połączenia instrumentów funkcjonują do dnia dzisiejszego w części oddziałów armii brytyjskiej, a kotły współbrzmiące z trąbkami weszły do składu orkiestr klasycznych.

Przez kolejne 200 lat w konstrukcji kotłów poczyniono znaczne usprawnienia. Początkowo naciąg był przymocowany bezpośrednio do korpusu, lecz od XV wieku zaczęto przymocowywać i napinać membrany za pomocą kontrobręczy, która dopiero była połączona z korpusem instrumentu. W początkach XVI wieku stałe mocowania membrany zamieniono na śruby, co pozwalało na strojenie kotłów tak, by wydawały dźwięk o ustalonej wysokości.

[edytuj] Kotły w orkiestrze

Pierwszym ważniejszym kompozytorem, który pisał muzykę z uwzględnieniem kotłów był Jean-Baptiste Lully - odpowiednie zapisy pojawiły się w jego operze "Thésée" z 1675 roku. Niedługo później kotły zauważyli inni siedemnastowieczni kompozytorzy. W ówczesnej muzyce najmniejszy kocioł był zawsze strojony według toniki, zaś największy według dominanty, co dawało interwał równy kwarcie. Ciekawe jest to, że kotły były uważane za instrumenty transponujące - zapis nutowy określał dźwięki jako C i G, zaś rzeczywiste wysokości dźwięków do zagrania zapisywane były nad pięciolinią (np. "kotły w A-D").

Później w erze baroku, Johann Sebastian Bach napisał świecką kantatę "Tönet, ihr Pauken! Erschallet, Trompeten!", co przetłumaczyć można jako "Zamilczcie, o kotły! Zagrajcie, o trąbki!" Naturalnie, w tym utworze kotły są instrumentem wiodącym: rozpoczyna go solowa partia kotłów, po czym melodia wymieniana jest z resztą składu orkiestry. Bach wykorzystał ten sam pomysł w stworzonym później oratorium bożonarodzeniowym.

Ludwig van Beethoven zrewolucjonizował w początkach wieku XIX muzykę dla kotłów. Nie tylko pisał swoje kompozycje dla zestawów kotłów strojonych w interwałach innych niż kwarty i kwinty, ale przyznawał im nowe miejsce w orkiestrze, czego przykładem może być kompozycja "Tönet, ihr Pauken!". Skomponowany przez niego w roku 1806 koncert smyczkowy rozpoczyna się od pięciu uderzeń w kotły, a scherzo jego "Dziewiątej Symfonii" ustawia kotły w stosunku do reszty orkiestry w pewien rodzaj "wywołania i odpowiedzi".

Kolejnym innowatorem w dziedzinie wykorzystania kotłów był Hector Berlioz, który jednoznacznie określał rodzaj stosowanych do gry pałek - drewnianych, o główkach pokrytych filcem, itd. W niektórych swych dziełach sugerował on też wykorzystanie kilku muzyków grających na kotłach, czego przykładem może być utwór "Symphonie Fantastique" z roku 1830.

Do końca wieku XIX kotły strojono ręcznie, za pomocą szeregu śrub, zmieniających napięcie membrany. Takie strojenie było czasochłonne, a kompozytorzy musieli tak składać swoje dzieła, by pozwolić kotlarzom przestroić swoje instrumenty w trakcie wykonywania kompozycji. Pierwsze kotły, które strojono za pomocą pedałów pojawiły się w Dreźnie w latach 70. XIX wieku, skąd też pochodzi ich nazwa - kotły drezdeńskie. W tamtych czasach jako materiał na naciągi wykorzystywano welin, więc mechaniczne rozwiązania strojeniowe były o tyle niewygodne, ze napięcie membrany mogło być różne w różnych jej punktach. Można było zrekompensować te nieprzewidywalne zmiany poprawiając strojenie ręcznie, co jednak w kotłach z mechanizmem pedałowym nie było proste. Automaty strojeniowe ewoluowały w XX wieku.

Mimo początkowych trudności, kompozytorzy chętnie wykorzystywali dawane przez osiągnięcia techniki kotlarskiej możliwości. Carl Nielsen żądał, by kotły grały glissando już w roku 1915, kiedy to pojawiła się jego "Czwarta symfonia". Zagranie glissando na kotłach strojonych ręcznie było niewykonalne. Pełnego wykorzystania wprowadzonych mechanizmów dokonał jednak Béla Bartók. Wiele ze stworzonych przez niego kompozycji zawiera partie kotłów o takiej rozpiętości, która była nie do pomyślenia w czasach sprzed wprowadzenia strojenia pedałowego.

[edytuj] Kocioł poza orkiestrą

Kotły marszowe

W późniejszych latach kotły włączono do składu zespołów muzycznych innych niż orkiestry symfoniczne - pojawiały się w orkiestrach dętych, orkiestrach marszowych i zespołach dęto-perkusyjnych, które pochodzą od tradycyjnych orkiestr marszowych oraz koncertowych i zaczęły wykorzystywać dźwięk przenośnych kotłów. Każdy instrumentalista takiego zespołu muzycznego niósł przed sobą jeden kocioł, strojony za pomocą korby. Kotły marszowe był zarówno ciężkie, jak i niewygodne podczas gry, gdyż ich membrana znajdowała się praktycznie an wysokości klatki piersiowej instrumentalisty. Zdarzało sie często, że podczas szczególnie skomplikowanych partii muzycznych, kotlarze zmuszeni bywali do postawienia instrumentów na ziemi (a ściślej na wysuwanych nóżkach) i do grania na nich jak na instrumentach stacjonarnych - z różnicą polegającą na przypisaniu jednego instrumentalisty do jednego kotła. W początkach lat 80. XX wieku organizacja Drum Corps International (DCI) pozwoliła na ustawianie kotłów, jak też innych instrumentów perkusyjnych na stałe na podłożu. Oznaczało to początek końca kotłów marszowych, zastąpionych podczas występów na wolnym powietrzu kotłami koncertowymi.

Zespoły rock'n'rollowe chcące wzbogacić i urozmaicić swoją muzykę wprowadziły kocioł do studia nagraniowego. Robili tak od lat 60. XX wieku perkusiści takich zespołów, jak The Beatles, Led Zeppelin, The Beach Boys i Queen. Butch Trucks z The Allman Brothers Band często korzysta z kotłów podczas występów na żywo - szczególnie we wstępie utworu "Mountain Jam".

Muzycy jazzowi również eksperymentowali z kotłami. Sun Ra korzystał z nich od czasu do czasu w ramach projektu "Arkestra", czego przykładem jest perkusista Jim Hemdon grający utwory "Reflection in Blue" i "El Viktor", pochodzące z roku 1957. W roku 1964 Elvin Jones włączył kotły do zestawu perkusyjnego w ramach czteroczęściowej kompozycji A Love Supreme Johna Coltrane'a.

[edytuj] Bibliografia

• Adler, Samuel. The Study of Orchestration. W. W. Norton & Company, wydanie trzecie, 2002. ISBN 0-393-97572-X
• Del Mar, Norman. Anatomy of the Orchestra. University of California Press, 1984. ISBN 0-520-05062-2
• Montagu, Jeremy. Timpany & Percussion. Yale University Press, 2002. ISBN 0-300-09337-3
• Peters, Mitchell. Fundamental Method for Timpani. Alfred Publishing Co., 1993. ISBN 0-7390-2051-X
• Tafoya, John. Letter to Flamurai. 4 lutego 2005
• Thomas, Dwight. Timpani: Frequently Asked Questions. Materiał dostępny 9 marca 2007
• Zoutendijk, Marc. Letters to Flamurai. 8 lutego 2005
• "Biography". About Jonathan Haas. Materiał dostepny 9 marca 2007
• "Recordings". About Jonathan Haas. Materiał dostępny 8 marca 2007
• "Credits: Beatles for Sale". All Music Guide
• "Credits: A Love Supreme". All Music Guide
• "Credits: Tubular Bells". All Music Guide
• "Early Timpani in Europe". The Vienna Symphonic Library. Materiał dostępny 9 marca 2007
• "Historical DCI Scores". The Sound Machine Drum Corps Scores Archive. Materiał dostępny 9 marca 2007
• "Schnellar Timpani". Malletshop.com. Materiał dostępny 9 marca 2007
• "Timpani General Information". American Drum Manufacturing Co. Materiał dostępny 9 marca 2007
• "Kettledrum". 1911 Encyclopedia Britannica [1] Materiał dostępny 9 marca 2007
• "William Kraft Biography". Composer John Beal. Materiał dostępny 9 marca 2007

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Timpani FAQ, Dwight Thomas, główny kotlarz orkiestry symfonicznej Omaha
• Strona domowa Johna Tafoya, , głównego kotlarza Narodowej Orkiestry Symfonicznej
  • Zapis audio recitalu
  • Zapis wideo recitalu
• Strona domowa Nicka Wouda, wykonawcy solowego Royal Concertgebouw Orchestra
  • Album kotłów, zawierający zdjęcia instrumentów zabytkowych i okazy z kolekcji orkiestry
  • Galeria malarstwa zabytkowego i przedstawionych w nim kotłów
• Strona domowa Jonathana Haasa, wykonawcy solowwego i głównego kotlarza orkiestry EOS i Aspen Chamber Orchestra
• Marc Zoutendijk - informacje o instrumentach perkusyjnych
• Lista słynnych kotlarzy
• Zapisy wideo Tima Genisa, głównego kotlarza orkiestry symfonicznej z Bostonu, w których przedstawia różne pałki do grania na kotłach podczas odgrywania fragmentów repertuaru orkiestry
• Zapis wideo Stuarta Marrsa, przewodniczącego wydziału muzyki Uniwersytetu Maine, wykonującego motyw marszowy "Ośmiu utworów na dwa kotły"
• Kotły wiedeńskie - Hans Schnellar. Strona stworzona przez Wolfganga Schustera, członka wiedeńskiej filharmonii, przedstawiająca rys historyczny kotłów Schnellara.