İl Özel İdareleri

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Osmanlı yönetim sisteminde il esası, Tanzimat’tan sonra ortaya çıkan bir gelişmedir. Tanzimat öncesinde Osmanlı ülkesi eyalet sistemine göre yönetilmekteydi. İl Özel Yönetimleri, Osmanlı döneminde, 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile kurulmuştur. Bu nizamname ile vilayet (il) düzeni benimsenmiş ve iller için, biri genel, öteki özel (yerel) olmak üzere iki tür yönetim kabul edilmiştir. O tarihte, İl Genel Meclislerini, ile bağlı her sancaktan seçilip gönderilen 4’er üye oluşturuyordu. Bu üyelerin ikisinin Müslüman, ikisinin de Müslüman olmayan nüfustan seçilmesi öngörülmüştü .

Meclis yılda bir kez vilayet merkezinde toplanır ve azami kırk gün süre ile görüşmeler yapardı. Bu toplantılar halka açık değildi ve meclisin tüzel kişiliği de yoktu. Dolayısıyla İl Genel Meclisi, gerçek anlamda bir yerel yönetim organı olamamıştır . 1871 yılında çıkartılan İdare-i Umumiye-i Vilayat Nizamnamesi, 1864 tarihli eski nizamnamenin bazı özelliklerini değiştirmiştir. Merkezi yönetimin taşra yönetimine kaza ile köy arasına “nahiye” eklenmiş, Rumeli’de 10 vilayet ve 44 sancak, Anadolu’da 16 vilayet ve 74 sancak, Afrika’da 1 vilayet ve 5 sancak yeni düzenlemeye göre örgütlenmiştir. Bu dönemde ayrıca bazı sancaklar doğrudan merkeze bağlandı. Bu da, o dönemdeki merkeziyetçi eğilimlerin bir sonucuydu .

1876 yılında çıkarılan ilk Osmanlı Anayasası olan Kanun-i Esasi, vilayet yönetimiyle ilgili hükümler taşımaktaydı. Buna göre vilayetlerin yönetimi yetki genişliği ve işbölümü ve görevlerin ayrılığı ilkelerine göre yürütülecekti. Söz konusu ilkelere uygun olarak, Heyet-i Mebusan’da yeni bir kanun çıkarılması gündeme gelmiştir. Danıştay tarafından hazırlanan Vilayat Kanun Tasarısı, Heyet-i Mebusan’da kabul edilerek Heyet-i Ayan’ın onayından geçmiş ancak II. Abdülhamit’in vetosuna takılmıştır. Dolayısı ile illerin yönetimi konusundaki 1871 tarihli nizamname II. Meşrutiyete kadar uygulanmıştır .

1908 yılında ilan edilen II. Meşrutiyet’le birlikte vilayetlerin yönetimi tekrar ele alındı, hazırlanan kanun tasarısı meclise sunuldu ise de, araya Balkan Savaşı’nın girmesi üzerine görüşülüp yasalaşamadı. Savaşın sonrasında kurulan yeni hükümet, bazı değişiklikler yaparak tasarıyı 15 Mart 1913 tarihinde “geçici yasa” şeklinde yayınlayarak yürürlüğe koydu . İdare-i Umumiye-i Vilayet Kanunu Muvakkatı adıyla anılan bu yeni yasa, valileri güçlendirdi. Vilayet merkezinde valinin yanında, vali yardımcısı, mektupçu, defterdar, jandarma alay komutanı, maarif müdürü, nafia müdürü, ziraat müdürü, defter-i hakani müdürü, polis müdürü, evkaf müdürü, nüfuz müdürü, sıhhiye müdürü ve umur-u ecnebiye müdürü olmak üzere il şube müdürlerinin görev ve yetkilerini belirledi. Ayrıca, il yönetiminde, vali ya da yardımcısının başkanlığında, naib, mektupçu, maarif müdürü, nafia müdürü, ziraat müdürü ve müftü ile seçimle gelen üyelerden kurulu Vilayet İdare Meclisi’ne yer verildi. Vilayet Genel Meclisi de varlığını korudu .

1913 tarihli yasa, İlin Genel Yönetimi ve İlin Özel Yönetimi olmak üzere iki bölümden meydana gelmişti. İlin genel yönetimi, 1864 yılında oluşturulan vilayet yönetiminin genel esaslarını korumaktaydı. Yasanın getirdiği en önemli yenilik, ilin özel yönetiminde ortaya çıktı. İlin özel yönetimi demek, vilayet ölçeğinde bir yerel yönetim demekti. İlin yerel hizmetleri, bu mahalli idare biriminin yetkisine verildi. İl’e tüzel kişilik tanındı, kendine has gelir kaynakları oluşturuldu. Ülkemizde il ölçeğinde yerel yönetime geçiş, 1913 tarihli söz konusu yasa ile gerçekleşti. Bu yasa halen yürürlüktedir ve il özel idaresinin, organlarını, görev ve yetkilerini, gelir kaynaklarını düzenlemektedir. İl genel yönetimi ise, merkezi idarenin taşra teşkilatını ifade eder .

Kanunun ilin genel yönetimini kapsayan birinci bölümü (1-74. maddeleri), 1920 tarih ve 1426 sayılı Vilayet İdareleri Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır. İlin özel idaresini düzenleyen ikinci bölüm ise, 1987 yılında 3360 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu çıkarılıncaya kadar yürürlükte kalmıştır.