Qazan gubernası
Wikipedia'dan
Qazan gubernası, 1708-1920. yıllarda Räsäy İmperise administrativ-territorial büleneş berämlege. Başlıça elekke Qazan, Seber, Ästerxan xanlıqları häm öleşçä Nuğay Urdası cirlären (1708. yılğa qädär Qazan Saray İdaräxanäse buysınuında bulğan bilämäne) berläştergän. Üzäge - Qazan.
[üzgärtü] Statistik mäğlümatlar häm taríx
1913.yılda mäydanı 55,9 meñ qu. çaqrım. Xalqı 2,85 million keşe, ş.i. Urıslar 38,9%, Tatarlar 31,2%, Çuaşlar 22,8%, Çirmeşlär 5,1%, Mordwalar 1,2%. Qazan gubernasınnan 1717.dä Ästerxan, 1719.da Tübän Novgorod, 1744.tä Orenburg, 1781.dä Vátka, Sember häm Ufa gubernaları ayırılıp çığa. 1781-1796. yıllarda Qazan namestniklığı bularaq üzgärtelä, aña Qazan, Penza, Saratov buysındırıla. Qazan gubenası baştaraq dolyalarğa (voyevodalıqlarğa), 1719.yıldan provintsiyalarğa, 1775.tän soñ öyäzlärgä bülenä. 18. yöz axırında Arça (1796.yılğa çaqlı), Qazan, Kozmodemyanski, Layış, Mamadış, Zöyä, Spas, Täteş, Çar (Tsaryovokokşaysk), Çuyıl (Tsivilsk), Çabaqsar, Çístay, Yädrin öyäzläre bula. 7272 toraq punkt, ş.i. 13 şähär (öyäz üzäkläre( häm 2 posad (Mariinsk, Troitsk) terkälgän. Qazan gubernasında igençelek östänlek itä; 2,84 mln. disätinä sörü cirläre isäplängän; 1893. yılda 1,67 mln. disätinä közge häm yazğı igennän arış, solı, boday, arpa, qaraboday, yasmıq, citen, kinderö bäräñge h.b. üsterelgän. Bolınnarğa qıtlıq bulğanlıqtan, terlekçelek tarmağı zäğif - 19. yöz azağında nibarı 2,1 mln. baş terlek isäplängän. Şulardan 450 meñe at, 300 meñe mögezle ere terlek, 121,2 meñe sarıq, 100 meñ çaması dunğız, 30 meñnän artığraq käcä. Hönärçelek-käsepçelek tarmağında tire iläw-eşkärtü, kiez, kiez itek basu, miçkä-kismäk, arba-çana häm tägärmäçlär yasaw, şäl-çeltär bäyläw, ayaq kiemnäre tegü, çabata ürü, sumala, sağız, deget quu h.b. hönärlär kiñ cäyelgän. Timer eşkärtü häm timerçelek cirle xalıqlarğa tíılğan bulu säbäple, bu tarmaq 19. yözdä genä kiñ taralış ala. 19. yözneñ 2. yartılarında sabın qaynatu, tire iläw häm kün äyberläre eşläw, araqı-spirt quu, kiem-salım tegü, çıpta-qapçıq suğu, awıl xucalığı tuarların citeşterü häm ağaç eşkärtü, ximiä sänäğäte üseşe küzätelä. 1913. yılda 400dän artığraq zavod, fabrik, ostaxanälär eşlägän. Qazan gubernasında iñ ere yärminkälär - Qazanda "Yağı Bazar", Layışta - "Kärwan", Kozmodemyanskida - "Ağaç yärminkäse". Barlığı yılında 91 yärminkä uzdırılğan, alarda 9,4 meñ çaması säwdä oyışmaları qatnaşqan. Gubernada çitkän arış, solı, yarma, on, ağaç, kün eşlänmälär, tuñ may h.b. tuarlar çığarılğan. 19. yöz urtalarınnan İdel, Çulman, Noqrat yılğalarında yöz häm passajirlar taşı eşe cayğa salına ("Qawqaz wä Merkuri", "Samolyot" cämğiätläre). 1893. yılda Mäskäw-Qazan timer yulı açıla. 1913 yılda gubernada 5 yuğarı yortı (Qazanda universität, veterinär institutı, xatın-qıxlar yuğarı kursları, ruxanilar akademise, uqıtuçılar institutı), urta häm tulı bulmağa urta belem birä torğan 2929 uqu yortı, ş.i. 936 mäktäp-mädäräsä ("Möxämmädiä", "Kül buyı mädräsäse" h.b.) eşlägän. 1911. yılda 5 meñ urınlı 100gä yaqın däwalaw yortı isäplängän, Urıs häm Tatar teater truppaları eşlägän. 1920. yılda Qazan gubernası nigezendä TASSR oyıştırıla, gubernanıñ küpçelek öyäzläre anıñ etälegenä kertelä.
