Qazan
Wikipedia'dan
Qazan (1918.-1928. yy. – قازان) şähäre bügen Tatarstan başqalası. Urısça - Казань, Almança – Kasan, İnglizçä – Kazan itep yazalar. İdelneñ sul yağında,Qazansu yılğasınıñ İdelgä qoyğan tanağında urnaşqan. İdel-Uralnıñ iñ zur sähärlärennän berse bula.
Mäydanı – 425,2 km2. 7 admistrativ rayonğa bülenä. Şähär xakimiätenä buysınğan bistälärne kertep xalqı, 1989 yılda – 1094,4 meñ keşe(Tatarlar – 40,5 %, Urıslar – 54,7%), 2002 yılda - 1085,5 meñ, 2005 -1110,1 (1360 aglomeratsiyada). Automobil häm timer yullar üzäge. Yılğa portı. Xalıqara aéroport.
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Taríx
Anıñ salınu yılı belgesez wä 1005. yılda barlıqqa kilde dip sanílar, çınlıqta anıñ tağın da iskeräk buluı íxtímal. 10-11. yözlärdä – İdel buyı Bolğarınıñ Tönyaq töbägendä säwdä itü häm doşman höcümennän saqlanu punktı. 13. yözdän 1430. yılları axırına qädär bäklek üzäge, 1438. yıldan Qazan Xanlığı märkäze. 1552. yılda Urıs däwläte tarafınnan yawlap alına. 1708-1920. yıllarda – guberna (1781-1796. yıllarda namestnuiklıq) üzäge. 19. yözdän Qazan Räsäy İmperiseneñ zur mädäni, fänni häm sängät üzägenä äwerelä. 1791. yıldan teater eşli, 1804.tä Räsäydäge täwge üniversitätlärneñ berse açıla (Qazan Universitäte). 1811. yılda provinsídağı berençe gäzet näşer itelä. 1905. Berençe räsäy İnqilabı näticäsendä Tatarlarğa bar xoquqlar birelä, Tatar telendä gäzetlär näşer itelä başlílar, Tatarça teater barlıqqa kilä. 20. yöz başı – sänäğäti üseşe çorı. Şähärdä küp fabrika, tramway barlıqqa kilä. Xalıq sanı tiz kübäyä. 1918. yılda Grajdannar suğışı waqıtında şähär cimerelmi, läkim xalqınıñ küpçelege qaçaq bulıp awıllarğa qaça. Grajdannar suğışı waqıtında Qazan kontrrevolúsían İdel-Ural Ştatı başqalası dip uylanıla. 1920. yılnıñ 27. Mayınnan – TASSR, 1990. yılnıñ 30. Augustınnan – TSSR, 1992. yılnıñ 7. Febrälennän Tatarstan Cömhüriäte başqalası.
[üzgärtü] Taríxí xalıq sanı
Qazan qalası törle däwerdä törleçä atap yörtelä:
- 1103–1220 – Öçil
- 1220–1278 – Ğazan/Qazan
- 1278–1350 – Aqbikül
- 1350–1430 – Bolğar âl-Cädid, yäğni Yaña Bolğar
- 1430. yıldan birle – Qazan iseme qaytırıldı
[üzgärtü] Sänäğät
Qazanda mağínalar tözü (oçqıç, boralaq, kompressor, vakuum texnikası, cılılıq ülçägeç, medisin qoralları, gaz apparatları h.b.), metall eşkertü, ximiä, näft ximiäse sänäğäte (polietilen, plastmass, yasalma kauçuk, yasalma yuu äyberläre, rezin-texnik eşlänmälär h.b. citeşterü); ciñel sänäğät (ös häm ayaq kieme tegü, kün, tire eşkertü, tuqu şirkätläre); azıq-tölek sänäğäte (konditer fabrikası, it, söt kombinatları, sıra qaynatu zavodı h.b.) üseş ala; tözü materiallaı (timer-beton caylanmalar, silikat kirpeç, ere panellär) citeşterelä.
[üzgärtü] Fän häm belem alu
Qazanda Tatarstan Fänni Akademise, Räsäy Föderasısınıñ Qazan Ğilmi Üzäge; 50dän artıq fäanni-tikşerenü instituı häm konstruktorlıq bürosı; Qazan Däwlät Universitäte, Medisin, Pädogogik, Texnika, Texnologik, Energetik, Mädäniät häm sänğät Universitätläre; Konservatoriä; Arxitektur-Tözeleş, Awıl Xucalığı, Veterinär Akademiläre; Finans-İqtisad, Säwädä, Biznes, Jurudik häm başqa İnstitutlar. Berniçä texnikum, kölliät, hönäri mäktäb häm lisey. 193 ğomumí belem birü mäktäbe.
[üzgärtü] Mädäniät
Tatarstan Milli kitapxanäse, Nikolay Lobaçevski isemendäge Qazan Universitäte Fänni Kitapxanäse kebek ere kitapxanälär; Ğäliäsgär Kamal isemndäge Tatar Akademiä Teatrı, Musa Cälil isemendäge Tatar Opera häm Balet Teatrı, Vasili Kaçalov isemendäge Zur Dram Teatrı, Kärim tinçurin isemendäge Tatar Dram häm Komediä teatrı, Qazan Yäşlär Teatrı, "Äkiät" Qurçaq Teatrı h.b.; Tatarstannıñ Sälix Säydäş isemendäge Zur konsert zalı, "Qazan" milli-mädäni üzäge; Filharmoniä; Sírk; Sport Sarayı; Tatarstannıñ Milli Muzéyı, Vladimir Lenin muzéyı, Sınlı sänğät Muzéyı, Ğabdulla Tuqay, Şärif Kamal,, Musa Cälil, Maksim Gorki, Baqí Urmançe, Sälix Säydäş, Näcip Cihanov muzéyları h.b.
[üzgärtü] İstäleklär
[üzgärtü] Kirmän
Qazannıñ taríxí üzäge – Kreml (Kirmän). Kirmänneñ díwarları häm manaraları 16. yözdä qorılğan; 17, 19, 20 häm 21. yözlärdä (!) qat-qat yañartıla, rekonstruksí-tözekländerü eşläre xäzergeçä alıp barıla, Qolşärif mäçete yañadan qorıla); Söyembikä manarası; Blagoveşçenski çirkäwe (1552-1562); Gubernator Sarayı (1845-1848).
[üzgärtü] Qazan häm İske Tatar Bistäläre
Şähärdä bügengäçä saqlanıp qalğan arxitektur istälekläre: Petropavlovski (Piter häm Paul) çirkäwe (1723-1726); Märcani (1766-1770), Apanay (1768-1769), Bornay (1872, Äçem (1890) mäçetläre; 18-19. yözlär häm 20. yözbaşı xakimiät, toraq, cämäğät bínaları – Admirallıq kontorası (1770), Qazan Universitäte kompleksı (1820-1830), Şamil yortı (1903), Uşkova yortı (1903-1906) häm Qazan Xärbi Bülege Komanduşçise yortı (1906), Däwlät Bankı binası (1912-1915) h.b.
[üzgärtü] Böten şähärdä
Baytaq qına arxitektur istälekläre, ş.i. Qazanğa Awrupa-Asía tösmere birep torğan ğíbadätxanälär häm dönyawi binalar 1930-1970. yıllarda (ä iñ soñğı – 1990-2000 !) yıllarda cimerelä, alar urınına zamança bínalar tözelä; 1950. yıllardan soñ ğomumí proyéktlar nigezendä tözelgän zur, yaña mikrorayonnar barlıqqa kilä (Sotsgorog, Därwişlär, Tankodrom, Tawlıq, Quartal, Jilka, Azino h.b.), cämäğät binalar salına; 1990. yıllar başınnan şähärneñ taríxí öleşen tözekländerü eşläre (küp arxitektur istäleklär cimerelgän häm mäñgegä yuğalğan!), 1997. yıldan metropolitän tözeleşe alıp barıla. Şähär xalqın iske toraqlardan uñaylıqları bulğan yaña fatiralarğa küçerü programmı ğämälgä aşırıla.
[üzgärtü] Millennium
Qazannıñ dänya sivilizasise üseşenä şaqtí öleş kertüen, Räsäyneñ säyäsi, iqtisadi, fänni häm mädäni ber üzäge buluın iskä alıp, 1999. yılnıñ 1. Sentäberendä Räsäy häm Tatarstan präzident läre Boris Yeltsin häm Mintimer Şäymiev tarafınnan 2005. yılda Qazannıñ 1000yıllığın räsmi töstä bilgelep ütü turında färman çığarıla. Äzerlek eşläre alıp bar uöçen Däwlät Komissie tözelä. 2000. yılnıñ 27. Sentäberennän anı Räsäy präzidente Vladimir Putin citäkli.
[üzgärtü] Şähärlelär
Qazaт Xanlığı däwerendä Qazanda nigezdä Tatarlar, läkin başqa millätle säwdägärlär häm ostalar yäşäde. Urıslar Qazannı basqaç, 20. yözgä tikle Qazanda Tatarlarğa yäşärgä röxsät itelmäde, tik ber bistädä genä wä anısı da maxsus röxsät belän, ämma 2002. yılda Qazanda iñ kübe Tatarlar yäşi ide, alarnıñ sanı ~43% citte. Annarı Tatar-Urıs quşma ğäilä balaları belän Urıslar baralar, alar barısı da Urıslar bulıp sanala wä quşma sanı ~48%qa citä. Bolardan tış şähärdä Çuaş, Başqort, Mari, Udmurt wä başqa İdel-Ural xalıqları yäşi. Başqa xalıqlar da küp: Yähüd, Ärmän, Alman, Äzärbäycän Törekläre, Üzbäk, Qazaq, Qırğız, Täcik, Törek, Qıtay, Vietnam w.b. xalıqları. Läkin alarnıñ küpçelege Qazanda yäşerep yäşilär häm gastarbeiter bulıp eşlilär.
[üzgärtü] Şähärlelär sanı
- 1550 – 60,000 çaması
- 1708 – 40,000
- 1830 – 43,900
- 1839 – 51,600
- 1859 – 60,600
- 1862 – 63,100
- 1883 – 140,000
- 1897 – 130,000
- 1917 – 206,600
- 1926 – 179,000
- 1939 – 398,000
- 1959 – 667,000
- 1979 – 989,000
- 1989 – 1,094,400
- 1997 – 1,076,000
- 2000 – 1,089,500
- 2002 – 1,085,500
- 2005 – 1,110,000
[üzgärtü] Tellär
Bügenge köndä iñ kiräkle tel Urıs tele bulıp tora. Bu xäl 1990. yıllardan başlap beraz üzgärelä başladı, balalarına tuğan telenä öyrätü bara. Berniçä Urıslar cirle telgä öyrätügä qarşı çılalar, läkin, nigezdä, alar qızıqsınusız.
