Morfema

Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.

Inteła łenguìstega moderna se ciama morfema el toco pì picinin de na paroła o de n'espresion che'l gà un significà e che no se pol catarghe rento tochi pì picinini sensa che canbie el significà deła paroła o de l'espresion^[1].

Inteła łenguìstega stòrica i preferise ciamar morfema soło qûel toco che no'l se pol divìdar e che 'l gabia na funzsion gramatical; qûeło che ghe resta inte'na paroła co se ghe cava vìa tuti i morfemi i ło ciama semantema.

I łenguisti franzsexi na volta i gavéa el monema inteła só terminologìa che'l jera pì o manco ł'istesa roba del morfema; al dì d'incò i preferise adoparar el morfema anca łori^[2].

[modifica] Exenpi

Na paroła ła pol èser fata de un morfema soło; par exenpio: ła preposizsion de e in xeneral quaxi tute łe partexełe invarianti.

In vèneto ghe xe anca dełe parołe varianti (nomi, agetivi e via cusì) che łe xe fate de un morfema soło, in xeneral łe xe masc'iłi singołari; par exenpio: can e bel. Se ne cata paréce anca in dełe altre łéngue, e 'sta qûi ła xe na regoła intełe łéngue ixoładóre cofà l'inglése e 'l cinése. Note che 'ste parołe no łe xe morfemi inteła łenguìstega stòrica.

I nomi, i agetivi e via cusì i pol èser fati de do morfemi co che i xe "semplizsi"; par exenpio: inteła paroła vèneto se cata el morfema vènet- che'l xe anca ła raìxa deła paroła, e 'l morfema -o che'l ne dixe che ła xe mas'cil singołar.

Łe parołe derivàe łe pol aver pì morfemi; par exenpio: inteła paroła nazsionałi se cata el morfema nazsion- che'l xe anca ła raìxa, el morfema -ał- che'l xe el sufiso che'l ne deriva l'agetivo da un nome e 'l morfema -i che'l ne dixe che ła xe comun plural.

I verbi i pol èser fati de paréci morfemi; par exenpio: inteła espresion łe se invełenava ghe xe:

łe: ła partexeła clìtica che ła ne dixe che ła xe femenil plural;
se: ła partexeła deła conjugazsion riflesiva inteła terzsa persóna;
in-: el prefiso che'l ne deriva el verbo da un nome;
vełen-: ła raìxa del nome che ła ne dà el significà prinzsipal;
-a-: ła vogal che ła ne dixe che'l verbo el xe deła prima conjugazsion;
-v-: el sufiso che'l ne dixe che l'espresion ła xe al tenpo inperfeto indicativo;
-a: ła dexinenzsa che ła ne dixe che ła xe inteła terzsa persóna.

Un morfema el pol èser fato anca de pì parte stacàe e con dei altri morfemi in mexo; par exenpio in łéngoa tedésca el participio el se fórma tacàndoghe insieme un prefiso e un sufiso. Ciape el verbo lieben, che vol dir "amar", che'l xe fato deła raìxa lieb- e deła dexinenzsa -en; inteła paroła geliebt, che vol dir "amà", i morfemi i xe dó: la raìxa lieb- e 'l morfema del participio ge- (...) -t; sto qûi el xe un morfema parché el prefiso e 'l sufiso no i se pol divìdar: defati in tedésco no se cata mìa *gelieb e gnanca *liebt. Qûalcuni i ło ciàma circonfiso parché el se taca intorno vìa de na paroła; se cata scrito anca "morfema parasintètico". Calche łenguista no'l xe mìa convinto che 'sti qûi i xe morfemi; i dixe che defati se cata dó pasaji: ghe xe un tema difarente che'l vien fora tacandoghe un prefiso (in 'sto exenpio xe ge-liebt-) e a 'sto tema se ghe taca ła dexinenzsa (in 'sto exenpio -t); fato stà che par łori 'ste dó partexełe łe xe dó morfemi difarenti^[3].

Łe łéngoe no concadenadore cofà che xe łe łéngoe semìtighe łe xe particołari: łe raìxe łe xe fate de sołe consonanti e ghe se tacona in mezxo łe vogałe che łe ghe dà el significà gramatical ałe parołe; par exenpio inteła łéngua ebràica ła raìxa *gdl ła dà el senso de "grandura": ła paroła gadol vol dir "grando", ła paroła gadal vol dir "el se gà xgrandà", ła paroła godel vol dir "dimension", e vìa cusì. El morfema deła raìxa el se pol scrivar g-d-l, e i morfemi gramaticałi che ghe se tacona i se pol scrivar -a-o-, -a-a-, -o-e-, e vìa cusì^[4].

[modifica] Łe clase de morfemi

I morfemi i pol divìdarse in maniere diverse.

[modifica] morfema łìbaro/morfema łigà

Na prima divixion xe tra:

morfema łìbaro: un morfema che'l xe na paroła o n'espresion che ła pol star par só conto, in xeneral i xe, i articołi, łe partexełe, qûalche averbio, e via cusì; par exenpio: deso, co, el, te, se;
morfema łigà: un morfema che'l gà da łigarse a un o dei altri morfemi par formar na paroła o n'espresion; xe tuti qûełi altri morfemi che no i xe łibari: vènet-, -ał-, -a-, -i e vìa cusì.

Qûalche łenguista el dixe che pol èser morfemi łigà anca parołe intiere che no se pol catar par conto só, ma no tuti i ła pensa cusì; par exenpio: łe partexełe clìtiche (te, el, ła, i, łe) che łe s'adòpara par conjugar i verbi, ła partexeła se deła conjugazsion riflesiva e via cusì, łe pol catarse come morfemi łibari e come morfemi łigài, come che ła pensa chi ło dixe.

[modifica] raìxa/afiso

Un morfema łigà el pol èsar:

raìxa: un morfema che'l gà un significà prinzsipałe;
afiso: morfema che'l se taca par specificar mejo el significà, ma che no'l ghe n'à mìa un par conto sùo.

Note che qûalche łenguìsta el pol ciamar raìxa anca un morfema łibaro, baste che 'l gabia un significà prinzsipałe e che se pol tacarghe dei afisi; par esenpio: can el xe un morfema łibaro, parò el pol deventar cani tacàndoghe l'afiso -i, cusì che ghe xe łenguìsti che i ło ciama raìxa isteso.

Note anca che łe raìxe no i xe morfemi par ła łenguistica stòrica, e gnanca qûalche morfema łibaro cofà par exenpio i averbi.

[modifica] morfema lesical/morfema gramatical

N'altra divixion adoparà xe tra:

morfema lesical: un morfema che'l dà tuto o un toco del significà a ła paroła o l'espresion;
morfema gramatical: un morfema che se adòpara par darghe ła forma justa intel contesto; xe tuti qûełi altri morfemi che no i xe lesicałi.

Note che xe propi ła difarenzsa che ła ghe intaresa ai łenguìsti stòrici, che no i ciama mìa morfemi qûełi lesicałi.

Anca qûi i łenguisti no i se gà meso ancora d'acordo: calcheduno el dixe che zserti morfemi i xe lesicałi e calchedun'altro el dixe che i steisi morfemi i xe gramaticałi. Par exenpio: i morfemi che i se adòpara par canbiarghe el contesto de na paroła (el sufiso -ał- che'l trasporta un nome int'un agetivo, el prefiso in- che'l trasporta un nome int'un verbo, e via cusì) i pol catarse come morfemi lesicałi e come morfemi gramaticałi, come che ła pensa chi ło dixe.

N'altra definizsion che ła se pol catar int'i łibri ła xe:

morfema lesical: un morfema che'l fa parte de n'insieme verto; par exenpio: le raìxe, che se pol senpre catarne fora de nóve, pensa par exenpio a tute łe parołe che xe vegnùe fora coła nóva tecnologìa: modem, conpùter, mònitor e via cusì.
morfema gramatical: un morfema che'l fa parte de n'insieme sarà; par exenpio: i articołi, łe preposizsione, łe dexinenzse e vìa cusì.

Anca qûi ła definizsion ła xe senpre anbigua: uno el pol pensar par exenpio che i prefisi e i sufisi i xe un insieme sarà, però anca qûi ghe pol saltar fora dełe robe nóve che łe xènera dei sufisi nóvi; par exenpio, co xe vegnù fora la televixion xe anca vegnù fora el prefiso nóvo tele-, co xe vegnù fora la lenguìstega moderna xe vegnù fora el sufiso nóvo -ema, e vìa cusì.

Zxonta che ghe xe anca dei łenguisti che i dixe che i articołi, łe preposizsione, e via cusì, che i fa parte de n'insieme sarà, no i xe morfemi gramaticałi parché i gà un vałor lesical, cioè par exenpio ła difarenzsa tra łe dó espresióne el can e un can xe na difarenzsa lesical (semàntica) e no gramatical.

I morfemi gramaticałi, no inporta come i se gà definìi e qûałi che i xe, i se pol dividar in dó clase:

[modifica] morfema derivador/morfema flesivo

morfema derivador: xe un morfema che'l pol canbiar o precixar el significà del morfema lesical e che'l se adòpara par ła derivazsion;
morfema flesivo: xe un morfema che no'l ne dà significà e che se adòpara soło par ła flezsion.

'Sta divixion qûi ła segue ła divixion tra derivazsion e flezsion e ła xe spiegà mejo intełe vóxe.

Par aprofondir, varda łe vóxe derivazsion e flezsion.

[modifica] Morfi

Par aprofondir, varda ła vóxe morfo.

Par capìrse mejo tra i łenguisti, i gà catà fora che el morfema el pol averghe forme difarenti; pense a qûełe raìxe che łe pol canbiar al plural, par exenpio fior e fiouri, o inteła conjugazsion, par exenpio bévo e beivi, e a tute łe forme che pol averghe i verbi iregołari: èsar e aver in zsima, e po far, ndar, e vìa cusì.

I se gà meso d'acordo che el morfema ła xe n'astrazsion, cioé che no importa quała che ła xe ła forma che ła se ghe cata rento inte'na paroła, anca se ła canbia xe l'isteso morfema: fior- e fiour- i xe l'isteso morfema; bév- e beiv- i xe l'isteso morfema; f-, fa- e fax- i xe l'isteso morfema; e vìa cusì. Ła forma precixa de un morfema che se ghe cata rento de na paroła ła se ciama morfo: fior- e fiour- i xe dó morfi de l'isteso morfema, e via cusì.

In sta maniera qûi se pol darghe regołe fise anca a na conjugazsion iregołar; par esenpio se pol confrontar fa-o, f-a, fax-emo co magn-o, magn-a, magn-emo: ła regoła ła xe de tacarghe łe dexinenzse -o, -a, -emo al morfema deła raìxa. Quało che'l xe el morfo precixo che'l gà da catarse inte'na paroła precixa el dipende cofà che se uxa dir in qûeła łengoa.

[modifica] morfema xero o morfema nuło

'Sta astrazsion qûi ła gà fato vegner fora n'idea nóva: par exempio el morfema mas-cil singołar el pol catarse na -o cofà in gat-o, na -e cofà in nom-e o anca "gnente" cofà in can; i łenguisti i dixe che 'sta -o, 'sta -e e 'sto "gnente" i xe tri morfi difarenti del morfema "mas-cil singołar"^[5]. A 'sto "gnente" i ne gà dà el nome de morfo vodo.

Co ghe xe un morfema che'l xe fato soło che dei morfi vodi el se ciama morfema xero o morfema nuło; par far n'exenpio senplizse, inteła łéngoa inglése xe fazsiłe catar un nome che'l deventa un verbo sensa che'l canbie forma: chat xe ciacoła e to chat xe ciacołar. 'Sta qûi ła xe derivazsion parché se ghe canbia el contesto gramaticałe, parò che se ghe taca senpre un morfo vodo; 'sto qûi xe n'exenpio de un morfema derivador nuło.

Par far n'exenpio inteła łéngoa vèneta se gà da vardar ła conjugazsion: intel caxo pì xenerałe, ła forma verbałe ła vien fora tacandoghe insiem ała raìxa i morfemi "vogal temàdega", qûeło de tenpo e modo e qûeło de persona e numaro; ma el morfema "prexente indicativo" el gà tuti i morfi vodi par tute łe persone, e par ciò xe un morfema flesivo nuło.

Ghe xe dei łenguisti che no ghe piaxe 'sta idea de morfema nuło e i preferise dir che no ghe xe gnente, punto e a capo.

[modifica] Altre clase de morfemi

[modifica] clìtica

Ła clìtica ła xe un morfema che no ła pol star par conto só, ma ła gà da tacarse o starghe vizsin a n'altra paroła. Ła difarenzsa co n'afiso xe che ła clìtica ła se taca a na paroła zxà conpletà parò che l'afiso el se taca par conpletar ła paroła. Par exenpio łe partexełe che łe se adòpara par conjugar i verbi (te, el, ła, i, łe) łe xe clìtiche; łe gà da starghe vizsin ała paroła (el xe, ła stà) o łe gà da tacarse intełe domande (xeło? viento?).

[modifica] morfema fosiłizà

El morfema fosiłizà el xe un morfema che no'l gà un significà precixo par conto só ma che'l se adòpara l'isteso par formar dełe parołe. Par exenpio inteła łéngoa ingléxe ghe xe i verbi com-mit, sub-mit, per-mit, ad-mit ma no ghe xe *mit par conto só; 'sto -mit qûi el xe un morfema fosiłizà.

[modifica] morfema fuxivo

El morfema fuxivo el xe un morfema che'l gà rento pì significà; inteła łéngoa vèneta ghe xe parécie dexinenzse che łe xe morfemi fuxivi, par exenpio: ła -i de gat-i ła gà rento el significà "mas-cil" e "plural" (mentre che par exenpio inteła łéngoa spagnoła se adòpara dó morfemi difarenti: gat-o-s, -o par "mas-cil" e -s par "plural").

[modifica] testa e soreła

Ła testa ła xe el morfema prinzsipałe de na paroła, qûeło che'l ne dà ła parte gramaticałe ała paroła. Inte na paroła co na soła raìxa ła xe ła raìxa; inte na conposizsion (indove che ghe xe pì raìxe) ła pol èser la prima raìxa (capostazsion), ł'ùltima raìxa (ferovìa) o ghe pol anca no èsarghe mìa na testa: in 'sti caxi qûi łe raìxe łe se ciàma "sorełe" (zxałoblù).

[modifica] schema

Intełe łéngoe no concadenadóre el schema el xe un morfema che'l spiega cofà che łe gà da tacarse łe vogałe che łe xe el morfema flesìvo inteła raìxa. Par exenpio dała raìxa gdl, dała flezsion ao e dal schema CVCVC (C xe consonanta e V xe vogal) se cata fora gadol "grando"; dała istesa raìxa gdl, dała flezsion oa e dal schema CCVCV se cata fora gdola "granda".

[modifica] morfema supletivo

Se ciama morfema supletivo un morfema che'l ciapa el posto de n'altro morfema sensa ca ghe sìa na regoła precixa; par exenpiò, va- el xe un morfema supletivo deła raìxa inteła conjugazsion de nd-ar (va-o, nd-emo). Anca -e e -a i xe morfemi supletivi de -o come dexinenzsa "mas-cil singołar" (nom-e, gat-o, morfem-a). 'Sta definizsion qûi no ła xe precixa precixa e defati ghe xe dei łenguisti che i ghe vede rento soło che dei morfi difarenti par l'isteso morfema.

[modifica] morfema parasintèdego o morfema separà

Se ciama morfema parasintèdego o morfema separà el morfema che se ghe taca intornovìa, cofà int'i esenpi el morfema ge- (...) -t che se ghe taca a na raìxa de on verbo par tirarghe fora el participio pasà.

[modifica] morfema sdopiador

Se ciama morfema sdopiador un morfema che no'l gà na forma fisa parò che'l xe na copia de na parte de n'altro morfema; par exenpio in łéngoa łatina se cata 'sto morfema qûalche volta intel pasà remoto: de-d-i (gò dà) conjugà da d-o (dao), te-tig-i (gò tocà) conjugà da tang-o (tóco), pe-perc-i (gò sparagnà) conjugà da parc-o (sparagno), e via cusì.

[modifica] Note

↑ 'Sta definizsion qûi ła xe stà dà da Leonard Bloomfield intel 1933 e ła xe stà ciapà in particołar dai łenguisti del nordamerica.
↑ Inteła definizsion de André Martinet el monema gavéa da articołarse in fonemi; sta definizsion qûi ła xe stà contrarià da paréci łenguisti che i no se metéva mìa d'acordo par dir 'sto qûi el xe un monema e 'sto qûi el xe no; nando vanti i gà preferìo adoparar el morfema che'l xe pì xenerałe e manco contrarià.
↑ 'Sti łenguisti i dixe che ciamar morfema un toco cusì el va contra al vincoło de deramazsion binà, che'l dixe che se pol tacarghe insieme soło dó tochi par volta e no tre tuti inte'na volta.
↑ El łenguista John McCarthy el dixe che ghe xe anca el terzso morfema ciamà pattern (schema) che'l spiega cofà che łe vogałe łe gà da taconarse inteła raìxa; 'sta teorìa ła xe vegnù fora intel 1981 e ła ne spiega anca cofà che łe pol vegner fora łe parołe gdola (che vol dir "granda"), e vìa cusì; al dì d'ancò 'sta qûi ła xe ła teorìa che ła ghe piaxe pì asè ai łenguisti.
↑ Qûalche łenguista el dirìa che ghe xe dó morfemi: "mas-cil singołar in o" e "mas-cil singołar in e"; intel primo se cata solo el morfo -o, intel secondo se pol catar i morfi "gnente" co ghe xe na raìxa che ła finise par "l", "r" o "n" e -e co ghe xe n'altra consonante. 'Sta difarenzsa ła vien fora parché no se pol preveder co se gà da adoparar -o e co se gà da adoparar -e, parò che se pol preveder co se gà da adoparar -e e co se gà da adoparar "gnente".

[modifica] Bibliografìa

(EN) Leonard Bloomfield: Language - Henry Holt and Co. - New York, 1933.
(EN) John McCarthy: A prosodic Theory of Nonconcatenative Morphology in Linguistic Inquiry voł.12 - The MIT press - Boston, 1981.

[modifica] Vóxe łigà

[modifica] Łigadure fora

(IT) Sapere.it sito curà da De Agostini Scuola.
(IT) Il dizionario della lingua italiana De Mauro Paravia in lìnea.
(EN) Lexicon of Linguistics curà da l'Utrecht institute of Linguistics OTS ała Università de Utrecht.

Estratto da "http://vec.wikipedia.org../../../m/o/r/Morfema.html"

Categoria: Łenguìstega