Toggenburg

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Toggeborg isch e schöös Tal im weschtliche Teil vom Kanton St.Galle i de Schwiiz. De Hoptfluss isch d Thur, wo z Wildhuus und z Unterwasser entspringt und nochem grosse Boge bi Wil d Nordgrenze vom Toggeburg bildet. Im Süüde sin die sibe markante Churfirschte. Die Näme sött jede kenne: Chäserogg, Hinderrogg, Zueschtoll, Schiebeschtoll, Brisi, Frümsel, Selun. S Obertoggeburg isch au e ganz e schöös Schiigebiet, mit Pischte vom Chäserrogg in Gämserrogg und abe is Tal. Und zoberscht obe hesch e herrlichi Uussicht uf de Walesee, de Zörisee, d Glarneralpe und natürli uf de Säntis im Alpstei.

Inhaltsverzeichnis 1 Wertschaft und Vercheer 2 Kultur 3 Persönlichkaite 4 Gschicht 5 Gmainde 6 Büecher

[ändere] Wertschaft und Vercheer

S Toggeborg werd hoptsächli landwertschaftlich benutzt, im Obertoggeburg gits au en starche Tourismus, und z Wattwil und im Ondertoggeborg gits no Industrii, de grösst Industriiort isch Uzwil mitde internationale Maschinefabrigg Büeler.

Vo Wil us faart d Toggeburgerbaa bis uf Nesslau und vo Sanggale us faart d Südostbaa quer dur s mittlere Toggeburg und verlot s Tal noch Wattwil dur de Ricketunel. S Obertoggeburg isch nume mit Postauto vo Nesslau us und vom Rintl her erschlosse und e Postautolinie verbindet Nesslau mit de Schwägalp.

Im obere Toggeborg gits au Bergbaane, so hets aini vo Wildhuus uf d Gamsalp, denn d Bahne vo Unterwasser uf de Iltios und witer uf de Chäserrogg. Vo Alt Sant Johann goot e Bähnli uf d Sellamatt und vo dai us schwebt e Luftsailbaa uf de Säntis ue. Im ganze sind hüt sibe Bergbahne in betriib.

[ändere] Kultur

Im Toggeburg lebt no e starch büürlichs Bruchtum mit traditionelle Alpuffaarte und Veeschaue und d Buuremolerei isch no wit verbraitet. Die traditionelli Strichmusig bestoht usem Hackbrett, zwo Giige, emene Tschello undere Bassgiige und natürli werd ono gjodlet.

Literarisch bekannt sind Tagibuechufzaichnige Der Arme Mann im Tockenburg vom Wattwiler Buersoo Ulrich Bräker, e autobiografisches Werch usde soziale Unterschicht vom 18. Johrhundert.

Furore gmacht het de Musiker und Schriftsteller Peter Weber us Wattwil mit sim Buech Der Wettermacher. Da geniali Buech beschribt inere bluemige fast überschwengliche Sproch nöd nu d Uusicht vode Churfirste. Da Buech isch im Johr 1993 usechoo.

De Dialekt isch nöd aihaitlich, vor alem s Obertoggeburg unterschaidet sich stärcher vom restliche Tal. Im undere Toggeborg machet sich immer stärcher Iiflüss vom Försteland bemerkbar. D Toggerburger Dialekt ghöret zu de Ostschwizer Dialekt.

[ändere] Persönlichkaite

• Notker I. (um 850, Mönch und Dichter, us Jonschwil)
• Kraft von Toggenburg (um 1260; Minnesänger)
• Ulrich Zwingli (1484-1531; Reformator vo Wildhus)
• Ulrich Bräker (1735-1798; Schriftsteller vo Wattwil)
• Peter Weber (* 22. April 1968 z Wattwil; Autor und Musiker.)

[ändere] Gschicht

Ältischti Zit

Die ältischte menschliche Spuure im Toggeburg stammet us de Staizit. S Wildenmannlisloch(1682 m.ü.M) isch offesichtlich zittewiis vo Neandertaler bewohnt gsii. Nochem Rückzug vode Gletscher i de letzte Iiszitt isch s Toggeburg zumene Urwald worde, wo - wnn öberhopt - nu wenig Mensche glebt hend. Wäred de Römerzit dörftet d Alpe vom Obertoggeburg benutzt worde sii und abem 7. Johrhundert hend den d Alemane agfange da Tal zbesidle.

Grofschaft Toggeburg

De Name het s Toggeburg vo de Grofe vo Toggeburg öbercho, wo zerschtmol im Joor 1044 erwähnt werdet. De Stammsitz isch d Burg Alttoggeborg gsii. D Grofe hend dur Hürote ire Landbsitz immer mee chöne uusdehne und hend schlussendli grossi Gebiet im Bündnerland und im Vorarlbergische ghaa. Wo aber de letzti Groff Friedrich VII. im Johr 1436 ohne Erbe gstorben isch und er au kai Testament gschribe ghaa het, hend d Zörcher gmaint, si möset da Tal ha und e Chrieg azettlet. De Alti Zürichrieg hend s aber verloore. Im Joor 1468 het de Fürstabt vo Sanggale s Toggeburg vom Fraiherr Petermann vo Raron abgchauft.

Fürstabtai Sanggale

Im Joor 1524 het de Reformator Ulrich Zwingli mitere Botschaft a d Toggeburger d Reformation iiglaitet, nochdem sich aber s Chloster Sanggale vo de Uurue erhlt het, heds chräftig agfange s Tal wider z rekatholisiere. Us dem Grund isch s Toggeburg recht gmischt, en Tail vode Bevölkerig isch reformiert, de ander isch katholisch.

1712 hät de Toggeborgerchrieg (wo wider mitemene Schtriit ums Toggeborg aagfange hät, die entschäidendi Schlacht isch aber bi Villmerge gsii) zunere Erschtarchig vo de reformierte Kantöön gfüert, was schliesslich (nach nomene Chrieg im 1847i) d Bildig vom Schwiizerische Nationalschtaat ermöglicht hät.

1798 sind d Franzoose i d Schwiz iimarschiert und het under anderem au de Fürstabt vo Sanggale entmachtet und es isch die Helvetischi Republik usgruefe worde. S Toggeburg ish zum Kantoo Säntis choo, aber s Obertoggeburg zum Kantoo Linth.

Noizit

Im Johr 1803 isch de Kantoo Sanggale gründet worde. Im Verlauf vom 19. Johrhundert het im Toggeburg Textilindustrii afange ufblüe. 1870 isch d Toggerburger Baa vo Wil uf Ebnet eröffnet worde und het demit em Tourismus e Grundlaag botte.

[ändere] Gmainde

Offiziell Name vode Gmaind	Iihaimisch Name	Iiwohner' (2005)	Flächi (km²)	Höchi (m.ü.M.)
Obertoggeburg (Wahlchrais Toggeburg)
Wildhaus	Wildhus	1213	34,43	1095
Alt St. Johann	Santihan Underwasser	1441	53,10	890 906
Stein	Stäi	388	12,24	838
Nesslau-Krummenau	Nesslau Chrummenäu	3398	80,63	762 712
Ebnat-Kappel	Ebnet-Chappel	4887	43,57	630
Noitoggeburg (Wahlchrais Toggeburg)
Wattwil	Wattwil Rikche	8187	43,93	614 790
Lichtensteig	Liechtestäig; Liestig	1928	2,82	650
Krinau	Chrinou	271	7,23	800
St. Peterzell	Pheetterzëll, Petsëll	1195	9,38	710
Hemberg	Hëmbërg	949	20,15	945
Brunnadern	Brunoodere	889	6,69	650
Oberhelfenschwil	Hëlffetschwil	1351	12,68	800
Alttoggeborg (Wahlchrais Toggeburg)
Bütschwil	Bötschwiil Diepfert	3423	13,79	611
Lütisburg	Lütischborg	1345	14,09	580
Mosnang	Moslig	2882	50,46	726
Kirchberg	Chilperg Bazed	8051	42,59	736 598
Ondertoggeborg (Wahlchrais Wil*)
Mogelsberg	Mogelschpërg	2208	32,96	755
Ganterschwil	Ganterschwil	1143	8,01	606
Jonschwil	Joonschwil, Joonschpel Schwaarzebach	3285	10,99	597 564
Uzwil	Ozwil Hënau	12050	14,49	564 505
Oberuzwil	Oberozwil Bichwil	5700	14,11	568 640
Flawil	Floowil, Floobel	9680	11,51	578
Degersheim	Tëgersche Maggenau	3830	14,48	863
*Gmainde Mogelschberg und Ganterschwil ghöret zum Wahlchrais Toggeborg.

Bevor de Kantoo Sanggale bide Verfassigsrevision vom 1. Januar 2003 i die noie Wahlchrais uftailt worden isch, het s Toggeburg us vier Bezirk bestande. Bi de Noiordnig isch en Wahlchrais Toggeburg gschaffe worde und debi sind aber d Gmainde vom alte Bezirk Untertoggeburg usgschlosse worde, obwohl d Bevölkerig kai Froid gha het.

[ändere] Büecher

• Hans Büchler (Herausgeber): Das Toggenburg, 1993 (2. Auflage); ISBN 3-7212-0256-2
• Wilhelm Wiget: Die Laute der Toggenburger Mundarten, Frauenfeld 1916