Fryske dialekten
From Wikipedy
Der wurde acht Fryske dialekten ûnderskiede yn it Frysk, dy't ûnderling maklik oant dreech fersteanber binne. Fjouwer fan dy dialekten hawwe in grutte fersprieding en wurde troch in protte minsken sprutsen, wylst de oare fjouwer lokaal sprutsen wurde en beheind binne ta lytse mienskippen fan heechút inkelde hûnderten minsken. Troch harren isolaasje binne it krekt dizze fjouwer minder sprutsen dialekten dy't it meast fan it Standertfrysk ôfwike.
|
[bewurkje seksje] Lytse dialekten
De minst sprutsen foarm fan it Frysk is it Skiermûntseagersk (Schiermonnikaigers), it eilândialekt fan Skiermûntseach, dat mei in goede 50 sprekkers no op 'e râne fan it útstjerren balansearret. It Skiermûntseagersk is in nochal behâldende foarm fan it Frysk en makket noch ûnderskie tusken de trije grammatikale geslachten.
It Hylpersk (Hylpers) is it argayske dialekt fan it westlike kuststedsje Hylpen, dat noch sprutsen wurdt troch sa'n 300 minsken. Troch syn lizzing, op in skiereilân, hat Hylpen oant yn 'e tweintichste ieu fierhinne isolearre west fan syn efterlân en hie it mear kontakten mei de Hollânske kuststêden oare kant de Sudersee. De ferskillen yn útspraak en wurdskat tusken it Hylpersk en it Standertfrysk binne sa grut dat de ûnderlinge fersteanberens yn gefaar komt.
De beide oare lytse Fryske dialekten binne dy fan it eastlike en westlike part fan it eilân Skylge, it Aastersk (Aasters) en it Skylgersk (Schylgers), ek wol Westersk (Westers) neamd. Fan dy beide hat it Aastersk sa'n 200 en it Skylgersk sa'n 400 sprekkers. It binne susterdialekten, dy't gâns op inoar lykje en net safolle fan it Standertfrysk ôfwike dat de fersteanberens gefaar rint.
[bewurkje seksje] Haaddialekten
Fan 'e fjouwer grutte Fryske dialekten lykje der trije, it Klaaifrysk, it Wâldfrysk en it Noardhoeksk, sa opinoar, dat net-Friezen it dreech fine soenen en wiis de ferskillen oan. It fjirde grutte dialekt, it Súdhoeksk of Súdwesthoeksk, sprutsen yn in tal gemeenten yn it súdwesten fan de provinsje, wykt folle sterker ôf. Dat komt benammen om't yn dat taalgebiet de nijere brekking nea trochfierd is, wylst dy yn 'e oare trije haaddialekten in promininte posysje ynnimt. Dêrtroch sprekt men yn it Súdhoeksk bygelyks fan wurtels en skul, dêr't de oare trije dialekten fan woartels en skoalle prate. Ek hawwe de gemeenten oan de súdwestkust nei alle gedachten in sterkere ynfloed fan earst it Hollânsk en letter it Standertnederlânsk ûndergien as de oare Fryske haaddialekten.
It Noardhoeksk wurdt sprutsen yn it noardeasten fan 'e provinsje, rûchwei it gebiet benoarden Dokkum en tusken it Bilt en de Lauwersmar. Dit dialekt wykt sa'n bytsje fan it Wâldfrysk ôf dat it ek wol as de noardlike fariant dêrfan beskôge wurdt, ynstee fan as in selsstannich haaddialekt.
Fierwei de meast sprutsen Fryske dialekten binne it Klaaifrysk en it Wâldfrysk. Dy nammen binne beide ôflaat fan it Fryske lânskip. Yn it westen fan 'e provinsje, dêr't it Klaaifrysk sprutsen wurdt, bestiet de grûn út fette seeklaai. En wylst der yn it gebiet fan it Klaaifrysk sleatten brûkt wurde om de greiden faninoar te skieden, is de grûn yn it easten en súdeasten, it domein fan it Wâldfrysk, sânich en sakket wetter dêr folle flugger fuort. Dêrom wurde dêre beamrigen brûkt as ôfskieding. Hoewol't Klaaifrysk en Wâldfrysk ûnderling tige maklik fersteanber binne, binne der in stikmannich - alteast foar Friezen - tige yn it each springende ferskillen. Foarbylden dêrfan binne it ferskil yn útspraak fan 'e wurden "my", "dy", "hy", "sy", "wy" en "by" en de twaklanken "ei", "ai" en "aai", en in pear leksikale ferskillen lykas it bekende "sneon"/"saterdei".
[bewurkje seksje] De Fryske standerttaal
Yn 'e lêste helte fan 'e njoggentjinde en de earste helte fan 'e tweintichste ieu is de Fryske standerttaal gearstald. De earste offisjele stavering, de Selskipsstavering, datearret út 1879. Yn 1948 waard dy ferfongen troch de Akademystavering, ek wol de âlde stavering neamd. Yn 1980 waard ek dy wer ferfongen, troch Steatestavering, of ek wol de nije stavering, dy't hieltiid noch yn gebrûk is.
By de standerdisaasje fan it Frysk hawwe it Wâldfrysk, as grutste dialekt, en it Klaaifrysk, dat fanâlds de heechste status hie, fierwei de measte ynfloed hân. It Súdhoeksk waard frijwol bûten beskôging litten, wylst de fjouwer lytse dialekten hielendal negearre waarden. Dochs bestiet der yn it Frysk in, foar in standerttaal, tige ûngewoane karfrijheid wat it wurdgebrûk oangiet.
Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de telwurden ien oant en mei tsien yn it Standertfrysk en de fjouwer meast ôfwikende dialekten.
|
