Түркі тілдері
Уикипедиядан
Түркі тілдері, Шығыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 155 млн. адамның ана тілі, 180 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Түркі тілдер тобы Алтай тілдері әулетіне жатады. Қазақ тілі соның бірі боп табылады.
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ретінде құрылады.
Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын өткізгендіктерінен, өз-ара және де басқа тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен. Әсіресе моңгол, славян және парсы тілдерімен ықпалдасу өте терең болған. Бұл ықпалдасу әр бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің тарихи дамуын біраз өзгерткен салдарынан, түркі тілдерінің классификациясының бірден аса жүйесі бар. Бүгінгі күндері ең кең қабыл етілетін классификация жүйесі А.Н. Самойловичтің классификациясы боп танылғанмен кейбір жағдайлар әлі де пікірталас тудыруда.
Мазмұны |
[өңдеу] Түркі тілдер тобы
Барлығы 40-тан аса тілден тұратын, 155 млн. адамның ана тілі боп табылатын түркі тілдері Алтай тілдері әулетіндегі ең үлкен тіл тобы болады.
Түркі тілдерінің көбінің фонологиясы, морфологиясы және синтаксисі бірдей. Тек Шуаш, Якут, Солтүстік Сібір тілдері бұ жағынан өзгеше болады. Түркі тілдері 6 топқа бөліне отырып, әр топқа кірген тілдер сол тілді білетін адамдар бірібірін түсіне алатындай жақын болады. Бұған қоса көршілес өлкелердің шекараларында өте тығыз қатынас салдарынан туған түркі диалектілері табылады.
[өңдеу] Түркі тілдерінің жақындығы
Түркі тілдерінің өз-ара жақындығын көрсету үшін келесі (жұрт саны бойынша) маңызды бірнеше тілден мысал сөздер келтіріліп тұр.
| Көнетүркіше | Түрікше | Түрікменше | Татарша | Қазақша | Өзбекше | Ұйғырша |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ana | anne | ene | ana | ана /ana/ | ona | ana |
| burun | burun | burun | borın | мұрын /murın/ | burun | burun |
| qol | kol | qol | qul | қол /qol/ | qoʻl | kol |
| yol | yol | ýol | yul | жол /jol/ | yoʻl | yol |
| semiz | semiz | semiz | simez | семіз /semiz/ | semiz | semiz |
| topraq | toprak | topraq | tufraq | топырақ /topıraq/ | tuproq | tupraq |
| qan | kan | gan | qan | қан /qan/ | qon | qan |
| kül | kül | kül | köl | күл /kül/ | kul | kül |
| sub | su | suw | su | су /suw/ | suv | su |
| aq | ak | ak | aq | ақ /aq/ | oq | aq |
| qara | kara | gara | qara | қара /qara/ | qora | qara |
| qızıl | kιzιl | qyzyl | qızıl | қызыл /qızıl/ | qizil | qizil |
| kök | gök | gök | kük | көк /kök/ | koʻk | kök |
[өңдеу] Мемлекеттік түркі тілдер
Қазақ, әзірбайжан, қырғыз, өзбек, түрік және түрікмен тілдері — мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болады.
Бұған қоса келесі тілдер жергілікті ресми тіл ретінде қолданылады:
шуаш, құмық, қарашай-балқар, татар, башқұрт, якут, хақас, тува, алтай және Қытайда ұйғыр тілі.
[өңдеу] Қолданылатын өлкелері бойынша
Түркі тілдері Еуропа мен Азияның отызға жуық өлкелерінде қолданылады. Кесте алты топқа бөлінген және сандар тек ана тілі ретіндегі қолданушылар үшін көрсетіледі.
| Топ және тілдері | Қолданушылар саны |
Қолданaтын өлкелер |
|---|---|---|
| ОҒЫР тобы | ||
| Шуаш тілі | 1,8 млн. | Ресей (Шуашстан) 1,8 млн., Қазақстан 22.000 |
| ҚЫПШАҚ тобы | ||
| Қарайым тілі | жоғалуға жақын † | Литва 20, Украина <10, Польша <10 |
| Құмық тілі | 280.000 | Ресей (Дагестан) |
| Қарашай балқар тілі | 250.000 | Ресей (Қарашай-Черкес, Кабардино-Балкария) |
| Қырым Татар тілі | 500.000 | Украина 200.000, Өзбекстан 190.000, Қырғызстан 40.000 |
| Татар тілі | 6,5 млн. | Ресей 5.500.000 Өзбекстан 470.000, Қазақстан 330.000, Қырғызстан 70.000, Тәжікстан 80.000, Түрікменстан 50.000, Украина 90.000, Әзірбайжан 30.000 этникалық татарлар: 6,6 млн. |
| Башқұрт тілі | 1,8 млн. | Ресей 1,7 млн., Өзбекстан 35.000, Қазақстан 20.000 |
| Ноғай тілі | 70.000 | Ресей (Солт. Кавказ) |
| Қарақалпақ тілі | 400.000 | Өзбекстан |
| Қазақ тілі | 11 млн. | Қазақстан 8 млн., Қытай 1 млн., Өзбекстан 800.000, Ресей 650.000, Моңғолия 100.000 |
| Қырғыз тілі | 3,7 млн. | Қырғызстан 3,3 млн., Өзбекстан 200.000, Қытай 200.000 |
| ОҒЫЗ тобы | ||
| Түрік тілі | 65 млн. | Түркия 60 млн., Балқан 2,5 млн., Кипр 180.000, Ресей 300.000, Алмания 2,5 млн., батыс және орта Еуропа 700.000 |
| Гагауыз тілі | 330.000 | Молдова 170.000, Балқан 130.000, Украина 20.000, Болгария 10.000 |
| Әзірбайжан тілі | 30 млн. | Иран 20 млн., Әзірбайжан 8 млн., Түркия 500.000, Ирақ 500.000, Ресей 350.000, Грузия 300.000, Армения 200.000 |
| Түрікмен тілі | 6,8 млн. | Түрікменстан 3,8 млн., Иран 2 млн., Ауғаныстан 500.000, Ирақ 250.000, Өзбекстан 250.000 |
| Хорасан тілі | 400.000 | Иран (Хорасан аумағы) |
| Қашқай тілі | 1,5 млн. | Иран (Фарс, Кузистан аумақтары) |
| Aynallu | 7.000 | Иран (Орталық, Ардебил және Занжан аумақтары) |
| Афшар тілі | 300.000 | Ауғаныстан (Кабул, Херат), Солт.-Шығыс Иран |
| Салар тілі | 55.000 | Қытай (Чіңхей және Гәнсу аумақтары) |
| ҰЙҒЫР тобы | ||
| Өзбек тілі | 24 млн. | Өзбекстан 20 млн., Ауғаныстан 1,5 млн., Тәжікстан 1 млн., Қырғызстан 750.000, Қазақстан 400.000, Түрікменстан 300.000 |
| Ұйғыр тілі | 8 млн. | Қытай (Синьцзян немесе Шығыс Түркістан) 7,2 млн., Қырғызстан 500.000, Қазақстан 300.000 |
| Жұғыр тілі | 5.000 | Қытай (Ганьсю аумағы) |
| Айну (түркі тілі) (Жапон Айну халқымен қатынасы жоқ) | 7.000 | Қытай (Синьцзян) |
| СІБІР тобы | ||
| Якут тілі | 360.000 | Ресей (Якутия) |
| Долған тілі | 5.000 | Ресей (Таймыр) |
| Тува тілі | 200.000 | Ресей (Тува) 170.000, Моңғолия 30.000 |
| Тофа тілі | жоғалуға жақын † | Ресей (Тува) |
| Хақас тілі | 65.000 | Ресей (Хакасия) |
| Алтай тілі | 50.000 | Ресей, Алтай округі) |
| Шор тілі | 10.000 | Ресей, Алтай округі |
| Шұлым тілі | 2.500 | Ресей, Солт. Алтай округі) |
| АРҒЫ тобы | ||
| Һалаж тілі | 42.000 | Иран (Орталық аумақ, Ком және Арак арасында) |
[өңдеу] Осы заманғы классификация
Ең соңғы деректерге сай (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Түрік тілдерінің топталуы келесі түрде жасалынады (қолданушылар саны 2006 ж. бойынша берілген):
Түркі тілі
- Оғырша (немесе Бұлғарша)
- Бұлғарша (жоғалған), Шуашша (1,8 млн.)
- Қыпшақ тобы (Солт.-Батыс тобы)
- Батыс: Қырым-Татаршасы (500.000), Қүмықша (280.000), Қарашай-Балқар тілі (250.000), Қарайымша (жоғалуға жақын)
- Солт.: Татарша (6,6 млн.), Башқұртша (2,2 млн.), Құманша (жоғалған)
- Оңт.: Қазақша (11 млн.), Қырғызша (3,7 млн.), Қарақалпақша (400.000), Ноғайша (70.000)
- Оғыз тобы (Оңт.-Батыс тобы)
- Батыс: Түрікше (60 млн., екінші тіл ретінде 70 млн.), Әзірбайжан тілі (30 млн., екінші тіл ретінде 35 млн.), Гагауызша (330.000)
- Шығыс: Түрікменше (6,8 млн.), Хорасан тілі (400.000 ?)
- Оңт.: Қашқай тілі (1,5 млн.), Афшар тілі (300.000), Aynallu lehçesi (7.000), Sonkori (?)
- Салар: Салар тілі (60.000)
- Ұйғыр тобы (Оңт.-Шығыс тобы)
- Шағатай Шағатай тілі (жоғалған)
- Батыс: Өзбекше (24 млн.)
- Шығыс:
- Көне түрікше (Орхон-Көк, Енисей-Көк, Көне Ұйғырша, Қарахан тілі) (жоғалған)
- Ұйғырша (8 млн.)
- Жұғыр тілі (Батыс-Жұғыр) (5.000)
- Айну тілі (Айну) (7.000)
- Ілі түркі диалекті (100)
- Сібір тобы (Солт.-Шығыс тобы)
- Солт.:
- Якутша (360.000), Долған тілі (5000)
- Оңт.:
- Енисей Хақас тілі (65.000), Шор (10.000)
- Саян Тува тілі (200.000), Тофа (Қарағас) (жоғалған)
- Алтай Алтай тілі (50.000) (диалекттері: Ойрат тілі; Тыва тілі, Құманда, Қу; Телеуiт, Төлеңгiт)
- Шұлым Шұлым тілі (500)
- Солт.:
- Арғы
- Һалаж тілі (Kalayca) (42.000)
[өңдеу] Сыртқы сілтемелер
Дала мен Қала апталығынан "Алтайлар" мақаласы
| Басқа түркі тілдеріндегі Уикипедиялар |
