Limburgse dialekte
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
't Limburgs is 'n taol mèt 'n groete dialektische variatie; zoe groet tot de dialekte soms neet of koelik oonderein te verstoon zien. Allewel tot ein groop besteit die ziech inzèt veur 't gebroek in officieel situaties vaan 'n Algemein Gesjrieve Limburgs (AGL), meh ierstes weurt dezen taolvörm neet wied geaccepteerd en twiedens maak gein inkel aander organisatie gebroek devaan (e veurstèl um 't in Nederlands Limburg 'nen officiëlen status te geve is verworpe). Lèstes zien väöl minse die ziech mèt 't Limburgs bezeghawwe 't es häör pliech de nog ummertouw levende variatie aan dialekte sjus te cultivere; dat is veural de doelstèlling vaan Veldeke.
Neet allein heet 't Limburgs hendeg väöl dialektische versjèlle, de isoglosse die dees versjèlle op kaarte aongeve en e specifiek kinmerk begrenze loupe meistal neet gliek. 't Is daan ouch hendeg meujlik um 't Limburgs in dialekgróppe op te deile, jeh zelfs de begrenzing vaan 't Limburgs is 'n oonmogelike zaak. Hei zal eder belaangriek kinmerk weure besjreve en de gebruukde indeiling weure touwgeliech aon de haand vaan de wèrkelike versjèlle. Veur de verglieking, en umtot sommege definities hiel breid zien, zalle hei ouch dialekte die in de meiste definities boete 't Limburgs valle behandeld weure.
[bewirk] Boetegrenze
De gemekelikste oplossing is de provinciegrenze vaan de bei Limburge es boetegrens te numme. Woe Limburg stop, hèlt daan ouch 't Limburgs op. Natuulik is 't wel zoe tot alle Limburgers 't dailek vaan hun eige plaots "Limburgs" neume, meh taolkundeg gezeen levert dit alderlei probleme op: de extreem dialekte höbbe weineg mètein gemein en meistal te mie mèt de dialekte zjus euver de provinciegrens. Taolkundege aofgrendeling vaan 't Limburgs moot daan ouch via ander grenze plaotsvinde.
De allerdudelikste grens is de taolgrens Germaans-Romaans. Die grens 't Limburgs perceis in 't zuie in Nederlands en veural Belsj Limburg. Dees taolgrens verplaots ziech al jaore laanksemaon nao 't noorde, entans op Belsj gebeed. Zoe is in de vaanajds Limburgstaolege Voerstreek 't (Staanderd)Frans bezeg aon 'nen opmarsj.
Daonao de belangriekste en sterkste grens veur 't Limburgs is de Benrather Linie, de grens tösse 't Nederduits en 't Middelduits. Dit is oonder väöl mie de grens tösse make en maache - veur 'n gedetailleerde besjrieving zuug 't hoofartikel - en ze snijt perceis 't uterste zuidoeste vaan Nederlands Limburg aof: Kirchroa inclusief Egelse, Vols inclusief Lemieësj en Bóches, dewijl Zumpelveld bei variante kint. Soms weurt de Benrather Linie e bitteke mie nao 't weste getrokke; dit is 'n kwestie vaan traditie. De Benrather Linie grens 't Limburgs in 't zuidoeste aof; e belangriek deil vaan 't Limburgs taolgebeed kump zoe in Duitsland te ligke.
Euver grens van 't Limburgs in 't noorde en weste besteit minder einstummegheid. Algemein greujt de visie tot me daoveur e complex vaan isoglosse moot aonnumme. Historisch naom me daoveur evels de Uerdinger Linie: de grens tösse ik en ich. Dees zietak vaan de Benrather Linie löp oonder Venlo door (meh euver Tegele laanks), oonder Mael, euver Wieërt, euver Buul heer, euver Pelt, te zuidooste vaan Lommel en De Loei (Tessenderloo) (die dus boete 't ich-gebeed valle), en mèt 'n drej um Tiene heer. Jaorelaank is dees lien 't criterium veur wat Limburgse dialekte waore gewees. Inderdaod gief dees lien frej aon wie de Kölse expansie ziech gedeiltelik verspreid heet euver 't Limburgs land. E probleem is evels tot e dialek wie 't Venloos neet es Limburgs zouw mage gelde dewijl 't toch mie Limburgse es Braobantse kinmerke heet, en tot veur 't Tienes perceis 't umgekierde zouw mote gelle. Bovedeen gief de Uerdinger Linie mer drei wäörd aon (ich, mich, ouch) en zelfs dees drei wäörd höbbe neet dezelfde grenze: de mich-grens tek bij Zaerem (Sevenum) aof vaan de Uerdinger Linie en geit euver Venlo en Árse heer ('t mich-kerteer), de ouch-grens sjeit ziech in Belsj Limburg aof en löp väöl oesteliker, dwars door de provincie eweg ("ich kal oek Limburgs" is dus in sommege Limburgse dialekte 'ne correcte zin).
'n Ander belaangrieke grens is de betoeningslien, die aongief in welke dialekte me 't versjèl tösse sleiptoen en stoettoen oondersjeiend gebruuk. Ze löp euver Venlo, Árse en Haors eweg, oonder Mael, traditioneel euver Wieërt (meh zuug oonder), euver Buul, weer te zuidoeste vaan Lommel en De Loei, en daan door Belsj Limburg perceis te weste vaan Hasselt nao oonder; 'n aontal deilgemeintes vaan Hasselt vèlt daan al boete 't Limburgsetaolgebeed. Es me 't Limburgs definieert griep me dèks al gaw nao de twietoenegheid; dees eigesjap es condicio sine qua non aon te numme veur 't Limburgs is daan ouch logisch. De betoeningslien löp veur 'n aonzeenlik deil al gliek mèt de Uerdinger Linie. Woe die liene samevalle kin me al rösteg spreke vaan de taolgrens vaan 't Limburgs; zeker ouch umdat dèks nog väöl ander grenze mètloupe. Dao boe ze oetereinloupe ligk evels de controverse. Volges dees definitie zouw oonder mie 't Sintruins gei Limburgs zien, al heet 't väöl gemein mèt dialekte oet de umgeving die wel es Limburgs gelde. 't Punt is evels tot de betoeningslien neet zoe sjerp is es ze liekent: in de umgeving vaan 't twietoenegheidsgebeed ligke väöl plaotse die in hun dialek wel de sleiptoen en stoettoen kinne meh die neet beteikenisoondrsjeiend gebruke. Bovedeen zien dao twie belangrieke gebede, 't eint is Wieërt en umgeving (zuug Wieërts), 't andert besleit de gemeintes Eisde en Riems, boe taolverandering deveur gezörg heet tot de toene defectief geweure zien. Door hun structuur en taolgesjiedenis is 't evels oonzinneg dees dialekte bij ander gebede te betrèkke - in 't geval vaan Eisde en Riems is dat zelfs praktisch oonmeugelik. Me moot daan ouch acceptere los mèt de betoeningsgrens um te goon.
Oongeveer gliek mèt de grens tösse Belsj Limburg en Vlaoms-Braobant löp de Getelien. Dit is 'ne bundel vaan op ziech oonbelangrieke isoglosse die bijein evels dudelik belaang höbbe: aon de weskant ligke typisch Braobantse/westelike wäördvörm, aon d'n oeskant typisch Limburgse/oestelike. 't Is wel zoe tot dees isoglöskes neet allemaol gliek loupe; de Getelien is erg raofelig. Toch is dit, alles bijein bezeen, de meis gesjikde grens tösse 't Limburgs en 't Braobants.
'n Veerde grens die in 't verleie wel gebruuk is is de grens vaan wel en geinen umlaut in verkleinwäörd. In dees ruim definitie zouwe neet allein bei Limburge hielemaol Limburgstaoleg zien, meh ouch 't ooste vaan Noord-Braobant en zelfs de Betuwe(zuug Oos-Braobants).
Samegevat verlöp de taolgrens oongeveer zoe: bij Sintruin in de buurt laanks de Getelien, bij Lommel via de betoeningslien en de Uerdinger Linie, die vaanaof Loei sameloupe tot aon Mael, oonder Mael door, euver Zaerem, Haors en Árse, Duitsland in.
[bewirk] Belangrieke binnegrenze: Wes-Limburgs
Neve de bove besjreve isoglosses die es boetegrens dene gief 't nog 'n aontal belangrieke binnegrenze. Veer vaan die grenze loupe min of mie in de buurt vaanein, zoe door 't midde vaan Belsj Limburg. Dit zien de Panninger Seitenlinie (de grens tösse schaop en sjaop), de doe-gijlien, de ui-oe/ij-ielien ('t versjèl tösse huis en hoes, kruis en kruus, ijs en ies, ummer in wes-oostegestèlling) en de ie-ee/oe-oolien ( de isoglos tösse bier en beer en tösse goed en good). Op de Panninger Seitenlinie nao zien dit alleveer liene vaan de Braobantse expansie. Oongeveer vaan Miëve-Roj tot aon Genk (get te noorde daovaan) loupe dees isoglosse gliek; dit neump me de Genker barrièr. Daobove en veural dao-oonder evels wejjere de grenze oeterein. De bei vocaol-isoglosse (de ij-ie/ui-oelien en de ie-ee/oe-oolien) goon te zuie vaan Genk same nao 't zuidooste, tot kortbij de grens mèt Nederlands Limburg. In 't Mestreechs zien al wäörd doorgesiepeld die ziech (gedeiltelik soms) gedraoge esof ze te weste vaan de lien ligke (bev. bij i.p.v. bie). De doe-gijlien geit rech nao 't zuie en raak de Germaans-Romaanse taolgrens t'n oeste vaan Tóngere. De Panninger Seitenlinie löp get westeliker en raak de taolgrens te weste vaan Tóngere, woe me daan ouch sjaop zeet.
 |
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke. |
