Richard Gäng

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Dr Richard Gäng isch Lehrer un alemannische Dichter un Sprochschitzer gsii.

Inhaltsverzeichnis 1 Üs em Läbe vum Gäng 2 Dr Gäng as bewusste Alemann 3 Dr Gäng as Dichter 4 Literatür

[ändere] Üs em Läbe vum Gäng

Dr Gäng Richard isch am 21. 4. 1899 z Immeneich im Albtal (Hotzewald) uf d Wält kumme; dr het 7 elteri Gschwischtrig gha; si Vatter Roman isch Büür, Fuehrhalter un Burgemeischter gsii. Si Mueter Marie geb. Müller isch d Dochter vum e Schniidermeischter gsii – dr het si scho mit drei Johr verlore. Uf s Gänge großem Hof sin Gnächt un Mägd bschäftigt gsii; si hän 16 Ross un drzue no ander Viih gha. Dr Gäng Richard het speter in sinem „Mysterium Heimat“ gschriibe, dr diäg im Schwarzwald un sinene alemannische Ahne üs em Gebirg si inneri Brägig verdanke. „Meine Heimat führte mich stets und führt mich heute noch.“ Dr Gäng meint, wu Elterehüüs un Heimet ke Kern im e Mänsch glegt hän, diäg ke Macht vu dr Wält aü numme s ringscht Blettli kenne wagse lo.

Dr Gäng Richard isch z Immeneich in d Volksschuel gange, z Waldshuet un z Friiburg i.B. uf d hecher Schuel, uf s Rotteck. Im Erschte Wältkriäg isch er 1917/18 Soldat gsii un schwär verwundet wore. Drno isch er z Ettlinge ufs Lehrerseminar gange un noch eme Johr üsbildet gsii. Dr isch drno Lehrer an verschiidene badische Volksschuele gsii, so z Buchen im Odewald un z Manne. Z Mannheim-Freudenheim isch er mit Inflation un Eländ konfrontiärt gsii, d Vättere vu dr meischte vu sinene Schiäler sin arbetslos gsii. Dr het e starki Firsorg fir sozial benochdeiligti Kinder zeigt; e Schiäler vun em, dr Heinrich Bücheler, verzellt, ass er z Herbelze glii am Afang d Schiäler gfrogt het, wär e eige Nachthämm het. Dodra het er dr sozial Stauts kenne abläse; d arme Schiäler hän im Daghämm gschlofe. Diä het er versucht, bsunders z ferdere. Sini Schiäler heb er mit Lob un Tadel gfiährt, s Meerrehrli (dr Bambusstäcke) seig ungnutzt rumgläge.

1935 het er ghirate; do isch e Familiä mit drei Kinder düs wore.

Dr Gäng Richard isch Mitgliid vu dr NSDAP gsii; vu Lehrer het mer des verwartet; e Weigerig wär, wiä dr Fall Elisabeth Walter zeigt, uf große Argwohn gstoße. Aber dr het schiints nit bsunders mit dr Nazi harmoniärt, empfindet si Schiäler Bücheler. Dr het johrelang versuecht, in e Friiburger Schuel versetzt z wäre, wu si Fraü här isch un wu si hän welle boje. Aber dr isch 1937 uf Herbelze kumme, wun er drno vu Friiburg üs e Bahnfahrt vu 30 km gha het, des sin zwoo Stund Fahrt gsii alli Dag. Des seig wiä e Strofversetzig gsii. Dr Bücheler meint, dr Gäng seig frei vu rassischtische Vorurdeil gsii un verzellt dr Fall vum Lolo (Lorenz Spindler), e Glassekamrad un Sinti-Bue. 1937 sin z Herbelze am „Heldegedenkdag“ Blueme vum Griägerdänkmol gstohle wore – dr Verdächtig isch dr Lolo gsii. D Strof fir dr Lolo het solle vu dr Schuel üsgfiährt wäre. Dr Gäng het sich as Glasselehrer fir zueständig erklärt un dr Fall an sich zoge. Dr Lolo isch in dr Karzer, in e Arräschtraüm, kumme. Aber do isch er ohni blaaji Fläcke un ohni gschwullini Finger wider rüskumme, drfir – s erscht mol sitter langem – mit Schueh un Socke. Dr Bücheler schliäßt: „Für den Lehrer Richard Gäng zeigte Lolo, der das entsetzliche Schicksal seiner Sippe überlebte, fortan große Anhänglichkeit und besuchte ihn in der Freiburger Jensenstraße bis in Gängs letzte Lebenstage.“

Z Friiburg, z Heidelbärg un z Berlin het er witter gstüdiärt (Zitpunkt?) un isch Gymnasiallehrer wore.

1964 isch dr Gäng Ehrebirger vu Immeneich wore, 1966 pensioniärt.

1966 isch dr Gäng aü bi dr Grindung vu dr Muettersproch-Gsellschaft drbii gsii un fir Prässikontakt zueständig wore.

Dr Dichter un bewusst Alemann Richard Gäng isch am 10. Aügüscht 1984 gstorbe.

[ändere] Dr Gäng as bewusste Alemann

Dr Gäng Richard isch mit Liideschaft fir d alemannisch Sproch idrätte – dr het gsähne, ass si mit dr moderne Gsellschaftsentwicklig an Diäfi un Breiti verliärt.

In sinere Bsprächig vum alemannische Gedichtband Madlee vum Hermann Burte het dr Gäng (1959) gsait, wiäs no sinere Meinig zum Ruckgang vum Alemannische kunnt, wu fir ihne scho vor em 1. Wältkriäg agfange het. D Mänsche seige massehaft zu Riichtum un Macht kumme un diäge jetz no Gältig un Asähne sträbe, dr Kampf mit em Elleboge heb agfange. "Damit lösten sich die seelischen Grundlagen, weichte der bewährte, alte Mutterboden auf: Gläubigkeit, Wahrheit, Bescheidenheit, Einfachheit, Heimatliebe, Ideale." Dr Ibergang zu dr Schriftsproch seig numme e gleine Deil vu däre Uflesig vu dr alte Gsellschaft.

Do ischs ke Wunder, ass dr Gäng in sinere Dichtig diä alt Wält, wu noch sinere Meinig besser isch, bsingt. Si Freind Reinhold Schneider schribt, dä Wält seig nonit untergange, wänn dr Gäng si in sinere Dichtig rettet, verteidigt. Des seig e aü e Gränziberschrittig: er diäg sich do dermit dr Verlotterig vum Mänsch in dr moderne Zit stelle.

[ändere] Dr Gäng as Dichter

Dr Gäng Richard het wiä anderi alemannischi Dichter s Schriibe uf Alemannisch in dr Främdi agfange – nämlig 1927 z Buchen im Bauland (ganz im Norde vum badische Underland). 1931 het er si erschte Gedichtband „Im Hotzenwald“ rüsgä. 1954 isch nommol e Band gfolgt – „De Sunntigmorge“ – mit eme Nochwort vum Reinhold Schneider. Si erschti Zindig het dr Richard aber scho bikumme, wun er küüm 10 Johr alt gsii isch. Do het dr Lehrer in dr Dorfschuel, wus agfange het mit schneie, im Johann Peter Hebel si „Winter“ vordrait, wus din heißt: „Isch echt do obe Bauwele feil? Si schütten eim e redli Teil in d Gärten abe und ufs Hus; es schneit doch au, es isch en Grus. Un s hangt no mängge Wage voll am Himmel obe, merkch i wohl ...“ Siter däm Gedicht het dr Richard erfahre, so schribt er, „dass unser Alemannisch eine umfassende, großartige Sprache ist“.

In sinem Gedicht „Mi Muettersproch“ zeigt er, ass diä Sproch fir ihne voll vu Läbe isch:

Mi Muettersproch isch ruch und schwer,

Es rumplet, grumplet i de Wort.

Me meint, en wilde Hengst schieß her

Vom Berg is Tal, dur d’ Baim durs Ort,

Daß d’ Stei und Funkche sprützet.

Dr Dichter versuecht, dä Hängscht z zaime:

Lueg, wien er d’ Ohre litzet,

Wer baimt und zaimt de füürig Rapp?

Eso Gidicht wär gschärfte Trapp.

In dr negschte Strof verglicht er d Muettersproch mit eme „Wulchemeer“ un eme „Gwitter znacht“. Aber schliäßlig kunnt si nem doch aü wiän e Mueter vor:

Mi Muettersproch isch starch und warm.

Si chunnt me wie e Muetter vor

i üsre Tracht mit brune Arm

i wisse Güpf und Chruselhoor.

Lueg wie si d’ Chind verschmützlet,

au wänn si sützlet, trützlet,

dass kcheis im Herz in gützlet!

so isch mi Sproch wie d’ Menscheart,

so ruch und starch, so weich und zart.

Viil vum Gäng sinene Gedichter sin voll vu Läbensweisheit; viilmol sait er esach im e Gliichnis üs dr Natür, wiä im Gedicht "Zwo Bueche", wus heißt:

Zwo Bueche stön am Schibefelserai,

die eind stoht frei, die ander zwüschet Stei.

Di eind isch groß und breit und, meint mr, starch;

di ander isch vergwadlet bis ufs March.

Di frei hät guete Bode, Sunn und Luft;

di ander serblet in re Totegruft.

Wiäs bi dr Mänsche eso isch:

Um d' größer hät mr schöni Bänkchli gmacht;

me stunt und nümmt di chliner it in acht.

Aber, typisch Gäng:

Do chunnt e Gwitter. 's sturmet, blitzget, chracht.

De Himmel brennt, und fürig hell isch d' Nacht.

Am Morge lit di groß vom Blitz verschlänzt;

di chli i Sunn und Farbetröpfli glänzt.-

Zu dr wittere Wärk vum Gäng Richard zelle:

• Mysterium der Heimat
• Lesbuech in dr Muettersproch für grossi und chlini Lüt – in däm Buech sin 67 verschiidini Dichter gsammlet; dr Geng het do aü versuecht, d Schriibwiis eweng z vereinheitlige, isch aber uf Wiiderstand gstoße un agriffe wore. Des Buech isch vu dr Muettersproch-Gsellschaft rüsgä wore.
• E Ibersetzig vm Hebel sinene Alemannische Gedichter – si isch zum 200. Hebelgeburtsdag im Reklam-Verlag erschiine, Alemannisch uf dr linke, Hochditsch uf dr rächte Sitte. Diä mit viil Gspiir un Gschick glunge Ibersetzig isch natiirlig aü nit unagfochte bliibe, aber si het sällene Nit-Alemanne, wu wänn, dr Zuegang zum Hebel un zum Alemannische licht gmacht – un des het dr Gäng welle. Zu dr Folge vu däre Ibersetzig ghert aü e Ibersetzig vum Hebel ins Japanisch dur dr japanisch Profässer Yokowa (Hiroshima 1963). Ass diä Ibersetzig glunge isch in ihre Zwäck erfillt, het im Gäng aü dr Georg Thürer bstätigt.
• Die Heimfahrt des Andreas Kumlin (Stroßburg 1942) – e Novälle. Dr Friiburger Dichter Reinhold Schneider het diä Novälle in d Nechi vum Gotthelf gruckt: „Es darf gewagt werden, an den größten Nachbarn im alemannischen Raum, an Jeremias Gotthelf, zu erinnern.“ In däre Novälle gohts um d letscht Fahrt vum e Fuehrmann, wu in Liäbi, Trejji un Pflichterfillung si Ross-Gspann rettet un do drbi sich sälber opferet.
• Der unheimliche Mitspieler – Sammelband mit Verzellige

[ändere] Literatür

E. Müller-Ettikon: Der Dichter Richard Gäng. Zum 80.Geburtstag am 21. April 1979. In: Badische Heimat. Rüsgä im Utrag vum Landesverein Badische Heimat e.V. 59. Johrgang 1979

Heinrich Bücheler: Richard Gäng in Herbolzheim. Seine Schüler erinnern sich ans Schuljahr 1937/1938. In: „S Eige zeige“. Jahrbuch des Landkreises Emmendingen für Kultur und Geschichte. 18/2004

Richard Gäng: Alemannische Wörter. In: Badische Heimat. Rüsgä im Utrag vum Landesverein Badische Heimat e.V. 59. Johrgang 1979 (E Bsprächig vu ca. 800 Werter un Gsätzli).

Richard Gäng: Der Mundartdichter Hermann Burte. In: Badische Heimat – Eckkart – Jahrbuch für das Badner Land 1959. Rüsgä im Uftrag vum Landesverein Badische Heimat vum Dr. H. Schwarzweber, Freiburg i.B.