Саратуштра

Википедири материал

Саратуштра — сăкăтсен паллă çынĕ, зороастризм тĕнне никĕслекенĕ. Вăл пирĕн эрăччен VI ĕмĕрте пурăннă. Хăш-пĕр чăнлавсенче вăл Александр Македонскирен "258 çул маларах" пурăннă тени те тĕл пулать. Саратуштра Спитаман ăрăвĕнчен тухнă. Ашшĕн ячĕ — Пурушаспĕ, амăшĕн — Туктава.

[тӳрлет] Пурнăçĕ, ĕçĕсем

Саратуштра авланнă çын пулнă, темиçе ача пăхса ӳстернĕ. Сасартăк мĕнпур ĕçне пăрахса вăл пĕтĕм халăха çĕнĕ "таса тĕн" çинчен хавхаланса вĕрентме тытăннă. Çак аслă та чаплă таса тĕне ăна Ахăр-Маçа (Ахура-Мазра) е тата Маçак-Турă хăй патне Çӳлти тӳпене илсе каласа кăтартнă. Тӳпе хапхи уçăлсан Саратуштра чăн-чăн Çутта курать, çак асама "Авеста" кĕнекинче питĕ тĕплĕн палăртнă. Вара Саратуштра Чăнлăх мĕнне ăнланса илет. Çичĕ хутчен вăл Маçак-турăна хăйне яланлăхах Çӳлти тӳпене илме ыйтать. Анчах Маçак-турă ăна пурнăç çулне палăртса парать: Саратуштрăн çĕр çинчи çулĕ — кашни çын чун-чĕринче чăн-чăн çутă çутасси.

Саратуштрăн çĕнĕ тĕнĕ çав тапхăршăн питĕ малта тăракан ĕненӳ пулнă. Вăл çынсене вĕлерсе чӳк тунине хирĕç тăнă, унăн вĕрентĕвĕ çĕр ĕçне лайăхлатма, çутçанталăк пулăмĕсене ăнланма пулăшнă. Вăл тĕрлĕ йăхсене мирлĕ, килĕшӳллĕ пурăнма, кил-çурт вучахне упрама чĕннĕ. Авалхи вуншар турра манса вăл пĕртен-пĕр чи аслă турра Ахăр-Маçана (Маçака) пуççапма вĕрентнĕ. Çак тĕне тытса сăкăтсем çĕнĕрен чăмăртанма, хăйсен авалхи культурине тĕпе хурса иккĕмĕш термен пуçлама хал çитернĕ.

Саратуштра вĕрентнипе Ахăр-турă пирĕштисемпе пĕрле çĕр çине анать. Çак вăхăта "ахăрсамана" тенĕ. Ун чухне вилнисем пурте чĕрĕлсе тăраççĕ. Ахăр-турă вара çынсене явăп тыттарать, никамăн нимле çылăхне те сиктерсе хăвармасть. Никамăн нимле ырă ĕçне те палăртмасăр иртмест... Ахăр-турăна хирĕç тăракан усал — Анкă-Минкĕ (Ангра-Майн) е Ахриман. Вăл пĕтĕм Çутта варалать, Чăнлăха хуплать. Тĕнче чи таса пулăмĕсенчен пĕри — Шыв.

Çав тĕнĕн чи пысăк тасату вăййи — вут е кăвар. Чăвашсем те вутта та, кăвара та пуççапасси çак тĕнрен килет ĕнтĕ. Кăвар-турă çинчен В.Ф.Каховский "Происхождение чувашского народа" кĕнекере çырать. "Çĕнĕ вут" йăли те, Кăвар-турă йăлисене чăваш йăхĕсем питĕ авал, Вăтам Азире пурăннă чухне, илнĕ пулас. "Авеста" кĕнекере çырнă "Эй, Вут-Ама, Вут-Аçа, Эсир Хĕвелĕн йăмăкĕпе шăллĕ..." сăмахсене чăвашсем авалхи кĕлĕсенче асăннă. Саратуштра пуçарса çирĕплетнĕ, йĕркелесе янă тĕн — авалхи чи чаплă, чи çутă, чи сарăлнă тĕнсенчен пĕри. Вăл Атăлçирен пуçласа Иран, Инди, Китай таран сарăлнă. Индире паянкун та Саратуштра панă çут тĕнпе пурăнакансем чылай.

Сăкăт ăсчăхĕ, чăвашсен мăн аслашшĕсенчен чаплăран та чаплă ывăлĕ Саратуштра çитмĕл çичĕ çула çитиччен пурăннă. Вăл, Магомет пек, çынсене пăхăнтарса, тĕрлĕ халăхсене хĕçпе çĕнтерсе хуçаланма е хăш-пĕр пӳлевсем пек хăйне Турă ывăлĕ теме тăрăшман. Хăйĕн ырă вĕрентĕвĕ пĕтĕм тĕнчипе сарăлсан та, вăл ахаль çын пек çеç пурăннă, пуринпе те пĕрле сăваплă вырăнта кĕлтунă, тертленекенсене ырă канашпа пулăшнă, чирлисене сипленĕ.

[тӳрлет] Вулавăш

• Саратуштра, "Авеста"
• Юхма Мишши, "Авалхи чăвашсем"
• Копелиович А., "Великие учителя человечества", "Простор" ж-л, 1992, №2.
• Ф.Ницше, "Так говорил Заратустра".
• Каховский В.Ф., "Происхождение чувашского народа", 2003.