Ierse plaatsnamen
Van Wikipedia
Plaatsnamen in Ierland kunnen afkomstig zijn uit drie mogelijke talen: de meeste plaatsnamen zijn afkomstig uit het Iers, maar bestaan nu in een verengelste versie. Verengelsing gebeurde door het fonetisch neerschrijven van het Iers, door het vertalen van Ierse begrippen of door een combinatie van beide. Daarbij zijn er logischerwijs heel wat fouten gemaakt. Verder zijn er ook nog plaatsnamen in het Engels en het Oudnoors. Deze laatste dateren uit de middeleeuwen, toen de Vikingen Ierland veroverden.
Inhoud |
[bewerk] Historiek
De Ierse hoofdstad, Dublin, heet in het Iers Baile Átha Cliath, dat stad aan de doorwaadbare plaats (van de rivier Liffey) van de horden/obstakels (de rivierovergang was gemaakt van horden) betekent. De Engelse naam Dublin is echter een verengelsing van het vikings dubh linn, dat zwarte poel betekent.
Na de oprichting van de Ierse Vrijstaat in 1922 werden een aantal Engelstalige plaatsnamen die te sterk verwezen naar het Verenigd Koninkrijk vervangen door Ierse benamingen: Kingstown in het Graafschap Dublin werd Dún Laoghaire (uitspraak: Dunlierie door Engelstaligen; Doenlaira door Ierstaligen), Queenstown in het Graafschap Cork werd Cóbh (uitspraak: Cov). King’s County en Queen’s County werden respectievelijk County Laois en County Offaly (de laatste twee zijn de belangrijkste plaatsen uit het graafschap).
In de Ierse republiek hebben zowel de Ierse als de Engelse plaatsnamen officiële status; beide worden aangegeven op wegwijzers. Bepaalde delen van Ierland kan men borden aantreffen die enkel in het Iers zijn. In Noord-Ierland is dit vooralsnog niet het geval; alleen in het (overwegend Katholieke) Graafschap Fermanagh komen er Ierstalige wegwijzers voor.
[bewerk] Etymologie
Veel Ierse plaatsnamen verwijzen naar een bepaald landschapselement: een kerk, een heuvel, een fort, … Vaak wordt daaraan een bijvoeglijk naamwoord (zwart, klein, … ), een naam (vaak de eigenaar, de stichter, een heilige, een koning, …) of een zelfstandig naamwoord (dat het begrip specificeert: eikenwoud, kruisenveld, … ) toegevoegd.
Onderstaande lijst bevat veelgebruikte begrippen in de samenstelling van plaatsnamen, voorafgegaan door de verengelste versie. Hou er wel rekening mee dat een bepaald Iers woord op meerdere wijzen verengelst werd, terwijl soms twee verschillende Ierse woorden tot hetzelfde verengelste woord herleid werden. Daarnaast werden sommige plaatsnamen verkeerd verstaan, wat tot verwarring kan leiden. Over het algemeen kunnen we toch zeggen dat de verengelsing overeenkomt met de uitspraak van het woord in het Iers.
- annagh - eanagh - moeras
- ath - átha - voorde
- ard - ard - hoogte
- bally - baile - stad
- bel - béal - monding
- cappa - ceapach - bewerkt land
- carry/carrick - carraig - rots
- cloony - cluain - weide
- cor - corr - ronde heuvel
- cross - crois - kruis
- curragh - currach - moeras
- derry - doire - eik
- drum - druim - heuvel
- dun - dún - fort
- glen - gleann - dal, vlakte
- gort - gort - bewerkt land
- inish - inis - eiland
- kil - cill - kerk [oorspronkelijk (klooster)cel, die dan uitgroeide tot kerk]
- knock - cnoc - heuvel
- lis - lios - rond fort van aarde
- lough/loch - loch - meer
- moan - móin - veenmoeras
- mulla - mullagh - top
- port - port - haven
- rath - ráth - fort
- ros - ros - kaap, schiereiland (Iers uit het Noorden), woud (Zuiden)
- slieve - sliabh - berg
- to(o)m - tuaim - grafheuvel
- tully - tulaigh - heuvel
Sommige landschapselementen werden meestal vertaald. Voorbeelden zijn fearann (land), mainistir (abbey - abdij), muileann (mill - molen) en oileán (island - eiland)
[bewerk] Andere veelvoorkomende begrippen
bane - bán - wit, beg - beag - klein, doe/duff - dubh - zwart, fin(n) - fion - wit, glas - glas - groen, leigh/lea - liath - grijs, more - mór - groot, noe - nua - nieuw, roe - rua - rood,
[bewerk] Voorbeelden
(Engelse naam tussen haakjes): Cealla Beaga: kleine kerken (Killybegs), Gort na Gcros: veld van de kruisen (Gortnagross), Móin Ruadh: rood veenmoeras (Monroe), Lios Dubh: zwart fort (Lisduff of Lisdoe), An Baile Nua: de nieuwe stad (Newtown), Cnoc Glas: groene heuvel (Knockglass), Tuaim Fionnlocha: grafheuvel aan het heldere meer (Tomfinlough)
[bewerk] De Ierse provincies
Ierland bestaat uit vier provincies of cúigí (enkelvoud: cúige):
- Connacht of Connacht(a) / Cúige Chonnacht: Land van Conn
- Leinster of Laighin / Cúige Laighean: Land van de brede speren
- Munster of An Mhumhain / Cúige Mumhan: Land van de mannen van Mumha
- Ulster of Ulaidh / Cúige Uladh: Land van de mannen van Ulaid
Het woord cúige betekende oorspronkelijk een vijfde deel, aangezien rond het begin van onze jaartelling Ierland verdeeld was in vijf koninkrijken (de zogenaamde Pentarchie): Connacht, Leinster, Meath, Munster en Ulster. In Meath zetelde de High King van Ierland. Tegenwoordig maakt Meath deel uit van Leinster.
[bewerk] De Ierse graafschappen
Ierland telt tweeëndertig graafschappen of contaetha (enkelvoud: contae). Zes ervan vormen Noord-Ierland; de overige zesentwintig vormen de Ierse Republiek.
- Antrim of Aontroim / Co. Aontroma: eenzame boerderij (maakt deel uit van Noord-Ierland)
- Armagh of Ard Mhacha / Co. Ard Mhacha: hoogte van Macha (Noord-Ierland)
- Cavan of An Cabhán / Co. An Chabháin: de holte
- Carlow of Ceatharlach / Co. Cheathalaigh: vier meren
- Clare of An Clár / Co. an Chláir: vlak land
- Cork of Corcaigh / Co. Chorcaí: moeras
- Derry of Doire / Co. Dhoire: eikenwoud (Noord-Ierland)
- Donegal of Dún na nGall / Co. Dhún na nGall: fort van de vreemdelingen
- Down of An Dún / Co. An Dúin: het fort (Noord-Ierland)
- Dublin of Áth Cliath / Co. Átha Cliath: doorwaadbare plaats van de horden
- Fermanagh of Fear Manach / Co. Fhear Manach: mannen van Monach (Noord-Ierland)
- Galway of Gaillimh / Co. na Gaillimhe: genoemd naar Gailleamh
- Kerry of Ciarraí / Co. Chiarraí: genoemd naar Ciar
- Kildare of Cill Dara / Co. Chill Dara: kerk bij de eik
- Kilkenny of Cill Chainnigh / Co. Chill Chainnigh: kerk van Sint-Canice
- Laois of Laois / Co. Laoise: kerk bij de eik
- Leitrim of Liatroim / Co. Liatroma: grijze bergkam
- Limerick of Luimneach / Co. Luimnigh: naakt land
- Longford]] of Longfort / Co. Longfoirt: vesting
- Louth of Lú / Co. Lú: kleinste
- Mayo of Maigh Eo / Co. Mhaigh Eo: vlakte van de taxusbomen
- Meath of An Mhí / Co. na Mí: middenste
- Monaghan of Muineachán / Co. Mhuineacháin: plaats van de heesters
- Offaly of Uibh Fhailí / Co. Uibh Fhailí: afstammelingen van Ros van de Ringen
- Roscommon of Ros Comáin / Co. Ros Comáin: woud van Corman
- Sligo of Sligeach / Co. Shligigh: schelpenrivier
- Tipperary of Tiobraid Árainn / Co. Thiobraid Árainn: huis bij de bron van Ara
- Tyrone of Tír Eoghain / Co. Thír Eoghain: land van Eoghan
- Waterford of Port Láirge / Co. Phort Láirge (Waterford komt van het Oudnoors Vadre Fjord)
- Westmeath of An Iarmhí / Co. na hIarmhí: samentrekking van thiar (west) en Mí
- Wexford of Loch Garman / Co. Loch Garman (Wexford komt van het Oudnoors Weiss Fjord)
- Wicklow of Cill Mhaintáin / Co. Chill Mhantáin: kerk van Mantan
[bewerk] De Ierse naam van enkele Ierse steden/dorpen
- Bangor - Beannchar
- Belfast - Béal Feirste
- Cork - Corcaigh
- Dingle - Daingean
- Dublin - Baile Átha Cliath
- Dundalk - Dún Dealgan
- Kildare - Cill Dara
- Killarney - Cill Áirne
- Lisdoonvarna - Lios Dún Bhearna
- Maynooth - Maigh Nuad
- Portadown - Port an Dúnáin
- Rosslare - Ros Láir
- Swords - Sórd
[bewerk] Enkele voorbeelden van straatnamen in het Iers
- Shankill Road - Bóthar na Seanchille
- Falls Road - Bóthar na bhFál
- O’Connell Street - Sráid Úi Chonaill
- Grand Parade - Sráid an Capaill Buí
- Patrick Street - Sráid Páidraig
[bewerk] De namen van enkele (delen van) landen in het Iers
- Australië - An Astráil
- Bretagne - An Bhriotáin
- Canada - Ceanada
- Kanaaleilanden - Oileáin Mhuir nIocht
- Chili - An tSile
- China - An tSín
- Cornwall - Corn na Breataine
- Engeland - Sasana
- Frankrijk - An Fhrainc
- Nederland - An Ísiltír
- Newfoundland - Talamh an Éisc (de enige plaats buiten Europa met een eigen naam in het Iers)
- Nieuw-Zeeland - An Nua-Shéalainn
- Noord-Ierland - Tuaisceart Éireann
- Ierse Republiek - Poblacht na hÉireann
- Schotland - Alba
- Zuid-Afrika - An Afraic Theas
- Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland - Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann
- Verenigde Staten van Amerika - Stáit Aontaithe Mheiriceá
- Wales - An Bhreatain Beag
