Klankinventaris van het Nederlands

Van Wikipedia

Het Standaardnederlands kent een groot aantal verschillende fonemen, klanken met een betekenisonderscheidende functie. Het precieze aantal verschilt wat al naar gelang de definitie. Hieronder volgt een overzicht, met, waar dat nodig is, een korte aanduiding van gevallen waarover discussie bestaat.

De Nederlandse klankvoorraad bestaat uit medeklinkers, affrikaten, halfklinkers, klinkers en tweeklanken.

Inhoud 1 Medeklinkers 2 Affrikaten 3 Halfklinkers 4 Klinkers 5 Tweeklanken

[bewerk] Medeklinkers

Het Standaardnederlands beschikt over de onderstaande medeklinkers of consonanten. Waar twee tekens naast elkaar staan, geeft de linker de stemhebbende, de rechter de stemloze variant weer. De tekens in de kolommen IPA en ASCII zijn de onder taalkundigen gebruikelijke fonetische IPA-notatie en ASCII-notatie, een vereenvoudige versie van het International Phonetic Alphabet (IPA) en het daarvan afgeleide SAMPA.

klankloos	IPA	ASCII	klankhebbend	IPA	ASCII
p in pot	[p]?	p	b in bot	[b]?	b
ch in chaos	[x]?	X	g in gat	[ɣ]?	G
f in fiets	[f]?	f	v in vier/w in wie	[v]?	v
s in samen	[s]?	s	z in zaad	[z]?	z
ch in chef		S	j in journaal		Z
k in kar	[k]?	k	g in garçon	[ɡ]?	g
t in tam	[t]?	t	d in dam	[d]?	d
			l in la	[l]?	l
			m in maan	[m]?	m
			n in na	[n]?	n
			ng in slang		{ng}
			r in rij		r
			h in hand

De medeklinkers in het Nederlands ondergaan doorgaans regressieve stemassimilatie. Dat wil zeggen dat een stemloze medeklinker onder invloed van een daaropvolgende stemhebbende medeklinker zelf ook stemhebbend wordt. Een voorbeeld: verbinden we de morfemen 'zak' + 'doek' in een samenstelling, dan assimileert de stemloze /k/ van 'zak' aan de stemhebbende /d/ van 'doek' tot de /g/-klank van 'garçon'.

De medeklinkers in het Nederlands ondergaan verder Auslautverhärtung, een proces dat stemhebbende medeklinkers aan het einde van een woord stemloos maakt. Dat de medeklinkers onderliggend stemhebbend zijn is vaak aan afleidingen nog wel te zien. Zo komt de stemhebbende /z/ wel in 'vazen' aan de oppervlakte, maar wordt hij aan het woordeinde ('Auslaut') van 'vaas' als stemloze 's' gerealiseerd. Volgt op een Auslaut een stemhebbende medeklinker of een klinker, dan kan het Auslaut onder invloed van regressieve stemassimilatie toch weer stemhebbend worden: in 'De kip draait' wordt de 'p' van 'kip' onder invloed van de daaropvolgende stemhebbende /d/ als /b/ uitgesproken. Veel sprekers passen hier evenwel ook progressieve stemassimilatie toe, waarbij de stemkenmerken van een klank worden overgenomen door de eropvolgende klank. In 'De kip draait' wordt dan de 'd' van 'draait' onder invloed van de stemloze /p/ als /t/ uitgesproken.

[bewerk] Affrikaten

De vraag of het Nederlands affrikaten kent, wordt niet door alle taalkundigen op dezelfde manier beantwoord. Sommigen beschouwen de volgende klankseries als opeenvolgingen van medeklinkers, anderen zien ze als affrikaten.

klankloos	IPA	ASCII	klankhebbend	IPA	ASCII
tsj in tsjonge		tS	j in jazz		dZ
sch in school	[sx]?	sX
ps in psycholoog	[ps]?	ps
ks in xylofoon	[ks]?	ks
ts in tsaar	[ts]?	ts

[bewerk] Halfklinkers

Tot de halfklinkers of semivocalen worden die klanken gerekend die qua articulatie (vrijwel) overeenkomen met een klinker, zonder evenwel syllabisch te zijn, d.w.z. een zelfstandige lettergreep te vormen. Het gaat in het Standaardnederlands om:

• j in jas (j) - articulatie komt vrijwel overeen met /i/
• uw in leeuw (w) - articulatie komt vrijwel overeen met /u/

[bewerk] Klinkers

De Standaardnederlandse klinkers of vocalen worden doorgaans opgesplitst in lange en korte varianten. Deze indeling is in de taalkunde lang achterhaald. Het lengteverschil blijkt niet of nauwelijks aan de perceptie van veel fonemen bij te dragen. Het onderscheidende kenmerk is de gespannenheid van de articulatoren. Zo is de klinker in 'kat' de ongespannen tegenhanger van de gespannen klinker in 'kaas'. Daar deze ongespannen klinkers zeer zelden in een open lettergreep voorkomen, worden ze ook wel gedekt (afgesloten door een medeklinker) genoemd, als tegengesteld aan de ongedekte gespannen klinkers, die wel frequent het einde van een lettergreep voorkomen.

Waar in het onderstaande overzicht twee klinkers naast elkaar staan, is de linker de ongespannen, de rechter de gespannen variant. De tekens tussen haakjes zijn de onder taalkundigen gebruikelijke fonologische ASCII-notatie.

ongespannen	IPA	ASCII	gespannen	IPA	ASCII	Opmerking
a in kat	[ɑ]?	&	aa in kaas	[a]?	a
e in pet	[ɛ]?	E	ee in pees	[e]?	e
i in pit	[ɪ]?	I	ie in Piet	[i]?	i
o in op		O	oo in hoop		o
o in stop	[ɔ]?	c				(veel sprekers onderscheiden deze klank niet meer van de klinker in 'op')
u in put	[ʏ]?	ö	uu in fuut	[y]?	ü
			eu in reus	[ø]?	ø
oe in boek	[u]?	u
e in spade	[ə]?	@

Verder komen er voor de /r/ tamelijk afwijkende varianten van de /e/, /o/ en /ø/ voor, waarbij de mond zoveel meer geopend is dat ze haast de articulatieplaats van resp. de /I/, /c/ en /ö/ bereiken, en vaak gerekt worden of overlopen in een sjwa (/@/). Voorbeelden hiervan zijn de klinkers in eer, oor en geur.

In leenwoorden komen echte lange varianten voor van bepaalde klinkers:

klinker	IPA	ASCII
e in scène	[ɛː]?	(E:)
eu in freule	[ʏː]?	(ö:)
y in analyse	[iː]?	(i:)
u in centrifuge	[yː]?	(ü:)
o in zone	[ɔː]?	(c:)

[bewerk] Tweeklanken

Tweeklanken of diftongen zijn sterk dynamische klankreeksen, die beginnen in de articulatiepositie van een klinker. De articulatoren blijven echter niet in die positie, maar verschuiven tijdens het uitspreken naar de articulatiepositie van een andere klinker.

Het Nederlands kent de volgende tweeklanken:

• ui in huis (aü)
• ij in tijd (Ei/EI/eI/ei/Ai/AI/aI/ai)
• ou in koud (au/Au)

In het westen en noorden van Nederland worden in plaats van de ongedekte klinkers vaak tweeklanken gerealiseerd die beginnen als de betreffende klinker, maar in een /i/, /I/ overgaan, zoals bijvoorbeeld in het woord heel, of in een /u/ overgaan, zoals in het woord rood. Vergelijk bijvoorbeeld de klank van de o in het Duitse rote Rosen (een zuivere eenklank), met de meer Hollandse uitspraak van de o in rode rozen.