Lauwerszee
Van Wikipedia
De Lauwerszee is een (voormalige) baai in het noorden van Nederland. Het kreeg de naam van de Lauwers, de grensrivier tussen de provincies Groningen en Friesland. De Lauwerszee is ontstaan tijdens de watersnood van 1280. Op 25 mei 1969 werd hij afgesloten.
Er waren vele plannen geweest voor de afsluiting van de binnenzee, maar deze werden niet doorgezet. Na de watersnood van 1953 is besloten tot drooglegging. In 1960 is het Besluit tot droogmaking van de Lauwerszee aangenomen en is men begonnen met de aanleg van een dertien kilometer lange afsluitdijk met spuisluizen en een schutsluis. Op 25 mei 1969 werd de zee afgesloten en deze heet sindsdien Lauwersmeer.
Ten tijde van de afsluiting mondde de Lauwers al geruime tijd niet meer uit in de zee. Het Reitdiep, het Dokkumerdiep en de Dokkumer Ee loosden (en lozen) wel hun water op de zee. Omdat het water brak werd veranderde de natuur in het gebied en een nieuwe fauna en flora ontstonden in het gebied. Ter bescherming van dit nieuwe jonge natuurgebied is er op 12 november 2003 besloten het Lauwersmeer te benoemen als nationaal park.
Inhoud |
[bewerk] Afsluiting
De eerste serieuze plannen over de afsluiting dateren uit 1849. Het grootste probleem van dit plan, net als van nieuwere plannen, was het verschil van 30 cm in het afwateringspeil tussen Friesland en Groningen. Door dit probleem en andere moeilijkheden werden deze plannen niet uitgevoerd. In de jaren dertig was de Nederlandse Staat begonnen met landaanwinings-werkzaamheden, om zo meer banen te scheppen. Voor de Lauwerszee werd een commissie ingesteld die moest gaan onderzoeken of, en zo ja hoe, de Lauwerszee het best kon worden afgesloten. De commissie kwam met verschillende plannen, maar die verdwenen uiteindelijk allemaal in de la. De stormvloed van 1953 en de kerstvloed van 1954 bliezen de plannenmakerij nieuw leven in. Men vond nu, in tegenstelling tot vroegere plannen, dat de veiligheid verhoogd moest worden en dat daarom de lengte van de kust zo kort mogelijk gemaakt moest worden. Want dan was de kans op een nieuwe dijkdoorbraak immers het kleinst.
Met de komst van de nieuwe Deltawet in 1958 werd onder meer besloten dat de dijken in het noorden van Nederland versterkt moesten worden. Wat betreft het Lauwerszeegebied had Rijkswaterstaat de keuze uit twee mogelijkheden; een 13 km lange afsluitdijk aanleggen of de bestaande 32 km dijk rond de Lauwerszee opknappen en op Deltahoogte brengen. Na studie bleek dat de afsluiting van de Lauwerszee een betere afwatering en landwinst tot gevolg zouden hebben, maar dat deze oplossing ook het duurst was. De regering koos daarom voor de goedkopere tweede mogelijkheid; het opknappen en verhogen van de bestaande dijken.
Tegen dit besluit kwam veel verzet van de bevolking uit de omgeving. Het actiecomité‚ "Lauwerszee" verzamelde 135.000 handtekeningen van mensen die juist voor de afsluiting van de Lauwerszee waren ("De Lauwerszee moet dicht!"). In Leeuwarden werd een massale bijeenkomst gehouden om duidelijk te maken dat men het niet eens was met de plannen van de regering. Uiteindelijk ging de regering overstag. Op 10 juni 1960 besloot het Kabinet-De Quay de Lauwerszee af te sluiten door het leggen van een afsluitdijk, op voorwaarde dat de provincies Groningen en Friesland ook mee betaalden. Daarnaast moesten de provincies voor het onderhoud zorgen als de dijk er eenmaal lag én hoefde de staat niet financieel bij te dragen aan de inpoldering van nieuw land binnen de aangelegde dijk. Met deze voorwaarden gingen de beide provincies akkoord waarna de beste manier van afsluiting bestudeerd werd.
De drie grootste problemen die uit de studies naar voren kwamen waren: allereerst de vraag waar de dijk precies moest komen, of men sluizen of een gemaal moest installeren en hoe hoog het waterpeil in het nieuwe meer moest worden.
Voor de plaats van de dijk haalde men een oud plan uit 1902 uit de kast, dat op enkele punten werd veranderd. Omdat sluizen goedkoper waren dan een gemaal werd hiervoor gekozen. Het waterpeil tenslotte werd vastgesteld op 83 cm onder NAP voor in de winter en op 93 cm onder NAP voor in de zomer.
In 1961 begon Rijkswaterstaat met het maken van een werkhaven bij Oostmahorn. De werkhaven deed dienst als ligplaats voor de baggerschepen en als veerhaven voor de verbinding met het nog te bouwen werkeiland. Dit werkeiland, Lauwersoog, zou op een zandplaat ten oosten van de vaargeul naar Oostmahorn komen. Het grootste probleem hier was dat op ondiep water gewerkt moest worden. De bouwplaats was moeilijk bereikbaar voor de grote schepen die de benodigde materialen naar het eiland moesten brengen. Alle werkzaamheden konden eigenlijk alleen bij vloed worden uitgevoerd.
Het eiland zou worden gebruikt voor de bouw van de afwateringssluizen, de schutsluis en de caissons. Daarnaast zou het eiland dienen als verblijfplaats voor de ongeveer 150 arbeiders. Hiervoor moesten een aantal bijzondere voorzieningen worden getroffen. Er werd een waterleiding (8 km) aangelegd vanaf de Groninger kust. Voor de benodigde energie werden twee 10.000 volt kabels vanaf de Friese kust over de zeebodem aangelegd. Voor de telefoonverbinding werd een straalzender geïnstalleerd en voor het geval er ernstige ongelukken zouden gebeuren werd er een helikopterhaven aangelegd.
In 1962 begon men met het opspuiten van het werkeiland. In 1963 was werkeiland Lauwersoog, 1240 meter lang en 550 meter breed, klaar voor gebruik. Na het opspuiten van het eiland werd in hetzelfde jaar met de bouw van de sluizen begonnen.
De uitwateringssluizen zijn eigenlijk niet meer dan 12 grote betonnen kokers onder de dijk door, waardoor het water uit het Lauwersmeer met laagwater in de Waddenzee kan stromen. Elke koker is 10 meter breed, zodat de totale doorstroom- breedte 120 meter is. Als de sluizen openstaan ontstaat er een kolk van ongeveer 65 meter lang en 9 meter breed. De afwateringssluis en de schutsluis, voor het naar binnen en buiten laten van schepen, werden allebei voltooid in 1967.
Intussen was men ook begonnen met de aanleg van de dijk die de Lauwerszee moest gaan afsluiten. Naast de werkhaven Lauwersoog kwamen twee extra werkhavens; één tussen Lauwersoog en de Friese kust (Hoek van de Bant) en één tussen Lauwersoog en de Groninger kust (Vierhuistergat). In 1963 begon Rijkswaterstaat vanuit Lauwersoog in de richting van de Groninger kust met de aanleg van de eerste 1500 meter van de afsluitdijk.
Het jaar daarna volgde het 2500 meter lange dijkgedeelte van de werkhaven Vierhuistergat tot aan de Groninger kust. Hierna werd in 1968 de werkhaven aan het Vierhuistergat verbonden met het dijkgedeelte bij Lauwersoog. Het werkeiland Lauwersoog had nu een verbinding met het vaste (Groninger) land. Aan de Friese kant werd ook niet stilgezeten. In 1965 was men begonnen met de aanleg van de 1500 meter lange dijk van de werkhaven bij de Hoek van de Bant naar de Friese kust en het jaar daarna werd een dijk aangelegd vanuit Lauwersoog in de richting van de Friese kust. Tussen beide dijken bleef een gat van 900 meter over.
Dit zogenaamde "sluitgat" werd gedicht met behulp van caissons. Dit zijn enorme betonnen bakken die drijven, boven een in zee gelegde drempel gevaren worden en dan tot zinken worden gebracht. Dit afzinken is een heel specialistisch en moeilijk karwei. De caissons moesten precies op de drempel terecht komen, waarna ongeveer de helft boven het waterpeil bleef uitsteken. Tegen de afgezonken caissons kon de dijk worden gelegd.
Op het werkeiland Lauwersoog werden de 25 benodigde caissons gebouwd. Deze caissons waren elk 33 meter lang, 15 meter breed en 12 meter hoog en kostten ongeveer een miljoen gulden per stuk. Elk caisson had 6 doorlaatopeningen, die met kleppen onafhankelijk van elkaar konden worden afgesloten. Aan weerskanten van deze openingen werden houten schotten geplaatst die de caissons tijdens het transport naar het sluitgat waterdicht moesten afsluiten. Nadat de caissons waren afgezonken werden de schotten verwijderd, zodat de zee onbelemmerd door de openingen kon stromen. Pas toen alle caissons geplaatst waren liet men de kleppen zakken en was de afsluiting een feit.
Alle 25 caissons werden gebouwd op een speciaal gedeelte van het werkeiland dat beneden het zeewaterpeil lag (de huidige jachthaven Noordergat). Toen het zover was werd de dijk rond dit terrein doorgestoken en gingen de caissons drijven. Hierna konden ze naar het sluitgat worden gesleept waar ze stuk voor stuk werden afgezonken. Uiteindelijk bleef er een gat over waarin precies de laatste twee caissons pasten.
Door de enorme eb- en vloed-stroming in dit gat moesten de laatste twee caissons tegelijk worden afgezonken. Bij dit evenement, dat plaatsvond op 23 mei 1969, was onder andere koningin Juliana aanwezig.
Elk caisson had 6 sluizen die met een zware stalen klep konden worden afgesloten. Op 25 mei 1969 werden alle 150 kleppen van de caissons tegelijk neergelaten, precies op het moment dat de ebstroom uit de Lauwerszee ophield en het water uit de Waddenzee de Lauwerszee zou gaan binnenstromen. De afsluiting was een feit, de Lauwerszee werd een meer. Direct na het neerlaten van de kleppen in de caissons werden de caissons volgestort met zand en werd de dijk doorgetrokken. Tegenwoordig is niet meer te zien waar de caissons onder de dijk verstopt zitten.
[bewerk] De Lauwerszee wordt Lauwersmeer
Met het neerlaten van de kleppen in de caissons op 25 mei 1969 kwam een einde aan een periode van ongeveer 1000 jaar, waarin de Lauwerszee een onderdeel vormde van de Waddenzee. Voor het eerst hadden eb en vloed geen invloed meer. Na de afsluiting zag het Lauwersmeer eruit als een stuk van de Waddenzee bij eb. Een uitgestrekte zand- en slikvlakte (ongeveer 9000 hectare) met bochtige geulen en prielen. Het meerwater en het grondwater waren in het begin zout. Het Lauwersmeer werd gebruikt als boezemmeer. Zowel Friesland als Groningen lozen hun regenwater gedeeltelijk op het meer. Als het tij gunstig is gaat de sluis bij Lauwersoog open om het teveel aan water naar de Waddenzee te laten stromen. Door dit "doorspoelen" was het water van het Lauwersmeer na een aantal maanden al zoet. Er ontstond een unieke situatie; het water was zoet en was omgeven door land dat nog zout was. (Het duurt namelijk veel langer voordat de regen al het zout uit de bodem heeft weggespoeld.)
[bewerk] Inrichtingsplannen
Door het indammen van de Lauwerszee ontstond een gebied van ruim 9100 hectare, waarvan ongeveer 2000 hectare wateroppervlak. Wat moest er met dit nieuwe gebied gedaan worden? Hoe moest het worden ingericht? Om antwoord te kunnen geven op deze vragen werden diverse plannen ontwikkeld. Staatsbosbeheer kwam met een plan om de bestaande geulen te laten voor wat ze waren en hier en daar wat bos aan te planten. De natuur moest het verder zelf doen. Men dacht met name aan pleisterplaatsen en aan voedsel- en broedgebieden voor vogels. De gronden langs de oude zeedijken bleken zeer vruchtbaar en geschikt voor de landbouw. Bij Defensie was inmiddels een tekort aan oefenterreinen ontstaan waardoor er interesse ontstond voor het nieuwe Lauwersmeergebied. Ook de provinciale besturen van Groningen en Friesland stelden een plan op. Daarin lag de nadruk op recreatie.
Intensief overleg tussen alle groepen leidde uiteindelijk tot een compromisplan. De inrichting werd vastgelegd in zogenaamde streekplannen. Er was alleen nog onenigheid over de aanleg van een militair terrein en de plek waar de weg van Groningen naar Lauwersoog zou moeten komen. Maar dit is uiteindelijk ook opgelost. Het militair oefenterrein Marnewaard kwam er in 1987 en de nieuwe (Marne)weg naar Lauwersoog is geopend in 1990.
[bewerk] Inrichting
Na het dichten van het sluitgat kon men met de inrichting van het gebied beginnen. Om verstuiving van de nieuwe zandgronden tegen te gaan werden op de hogere zandgronden schermen geplaatst. Nadat de bodem voldoende ontzilt was werd deze ingezaaid met een mengsel van Engels raaigras, roodzwenkgras, wintergerst en rogge. De planten gaven beschutting tegen de wind en de wortels konden het zand goed vasthouden. De werkhaven op het voormalige werkeiland Lauwersoog werd omgebouwd tot visserijhaven en veerhaven (voor het veer naar Schiermonnikoog).
De activiteiten in de haven oefenden ook aantrekkingskracht uit op met de scheepvaart en visserij verbonden bedrijven. Vlak bij de haven werd de woonkern Lauwersoog (14 huizen) gesticht. In het gebied werd ruim 350 hectare bos aangeplant. Door deze bossen werden diverse wandel- en fietspaden aangelegd. Aan de noordkant van het Nieuwe Robbengat werden stranden aangelegd met een capaciteit van ongeveer 7000 bezoekers. Verder kwamen er een camping (Lauwersoog) en een recreatiewoningenterrein (Robbenoord) en onlangs nog een vakantie-bungalow park (Suyderoogh). In 1987 werd het Militaire oefenterrein Marnewaard in gebruik genomen.
[bewerk] Lauwer(s)zee
Voor de afdamming werd de Lauwerszee doorgaans Lauwerzee (zonder "s") genoemd, zoals bijvoorbeeld in het Gronings Volkslied. Dat is eigenlijk vreemd omdat het het riviertje waar naar de zee genoemd werd de Lauwers heette. Blijkbaar had de z van zee de s van de Lauwers verzwolgen. Na de indamming kwam de s in Lauwersmeer weer te voorschijn en wordt de zee die er vroeger lag steeds vaker weer Lauwerszee genoemd.
Siemon Reker, bijzonder hoogleraar Groningse taal en cultuur, veronderstelt dat Lauwerzee een hypercorrecte vorm is. Rond de Lauwerzee wordt een "z" aan het begin van een woord uitgesproken als een "s" en voelde de sz-combinatie in Lauwerszee niet goed aan1.
[bewerk] Noten
1Reker, Siemon: "Gronings", uit de reeks "Taal in stad en land" SDU uitgevers Den Haag 2002, ISBN 9012090121, blz. 30
