Historia kolei w Austro-Węgrzech

Z Wikipedii

Austro-Węgry ok. 1900 r. z pokazaniem ówczesnej sieci kolejowej

Początki: parowóz "Nordstern" kolei KFNB

Praga, "Negrellliho viadukt" z 1850 r. kolei severní Státní dráha

Wiadukt Kalte Rinne na Semmeringbahn

Wiedeński Nordwestbahnhof (kolej ÖNWB) na obrazie Karla Kargera z 1875 r. Dworzec nie istnieje.

Zębata Kahlenbergbahn pod Wiedniem, otwarta w 1874 r., rozebrana po 1922

Budapeszt, zachowane oryginalne kasy na dworcu głównym kolei MÁV, obecnym Keleti

Parowóz pośpieszny typu SB 17b kolei Südbahn, wyprodukowany przez Lokomotivfabrik Floridsdorf ok. 1884 r.

Dolna Austria, Kaiserin Elisabeth-Bahn (czyli Westbahn) koło Haag (1900 r.)

Otwarcie Wiener Stadtbahn

Praga, nadraží Františka Josefa (obecny Hlavní nadraží) – jeden z nowoczesnych dworców sieci kkStB powstałych na początku XX w.

Budowa "Karawankentunnel", 1904 r.

Wiedeń, Mariahilfer Str.; tramwaj elektryczny zasilany z dołu (1908 r.)

Franciszek Józef I wizytuje 24 IX 1910 r. Mariazeller Bahn, jak widać już zelektryfikowaną.

Już granice państw sukcesyjnych pocięły system kolejowy Monarchii, ale najwięcej szkody przyniosła "żelazna kurtyna". Gorycja, granica włosko-jugosłowiańska z 1945 r. przebiegała przed nasypem kolei Karstbahn dawnej sieci kkStB

Sieć kolejowa Monarchii Naddunajskiej, zwłaszcza Węgier, była w większości jednotorowa, nawet w przypadku linii głównych.^[1] Było to po części podyktowane górzystym ukształtowaniem, a po części gospodarczym zapóźnieniem wielu krajów koronnych. Mimo to Austro-Węgry ukształtowały system kolejowy należący do największych i najgęstszych w Europie. Technicznie koleje Monarchii nieco odstawały od przodujących sieci europejskich. W 1914 r. czas przejazdu pociągu pośpiesznego dawną linią Nordbahn między Wiedniem i Krakowem (413 km) wynosił 1 h 10 min (średnia prędkość: 57 km/h). Dystans Kraków – Lwów pokonywano najszybciej w 5½ h (342 km, średnia prędkość 62 km/h).^[2]

[edytuj] Początki

k.k. priv. oznacza tytuł przed nazwą kolei prywatnej w brzmieniu: kaiserlich-königliche privilegierte

• 1827 – odcinek Czeskie Budziejowice (Budweis) – Trojanov kolei konnej Budziejowice – Linz (ukończona 1835); pierwsza kolej żelazna publicznego użytku na kontynencie europejskim (F. J. Gerstner); ukończona do Linzu 1828; przedłużona do Gmunden po 1834 (Czechy – Górna Austria);
• 1830 – kolej konna Praga – Lány;
• 6 I 1838 – pierwsza kolej parowa w Austrii i na Morawach – ukończenie odcinka k.k. priv. Kaiser-Ferdinand-Nordbahn (KFNB / Severní dráha císaře Ferdinanda / c.k. uprzyw. Kolej Północna Cesarza Ferdynanda) Floridsdorf pod Wiedniem – Deutsch Wagram; dotarła do Brna w 1839, do Przerowa i Ołomuńca 1841, do Bogumina 1847 (granica pruska), do Trzebini 1855 (Dolna Austria – Morawy – Śląsk);
• 1840 – kolej konna Pożoń (późn. Bratysława) – Trnava (Nagyszombát); pierwsza kolej żelazna użytku publicznego na terenie obecnej Słowacji;
• 1840 – kolej parowa Mediolan – Monza; druga na ziemiach włoskich (kolej prywatna);
• 1856 – otwarcie kolei w Banacie: Oravicabányá / Oravica – Fehértemplom / Bela Crkva – Báziás (port nad Dunajem); pierwsza kolej na obecnych terenach Rumunii i Serbii; [1]

[edytuj] Epoka dominacji państwa

Budową kolei żelaznych szybko zainteresował się rząd. Powstała sieć państwowych kolei wychodzących z Wiednia oraz z Budy i Pesztu (sieć węgierska wg koncepcji Istvána Széchenyiego). Dalsza rozbudowa sieci państwowej okazała się jednak niemożliwa ze względu na trudności finansowe spowodowane m.in. rewolucją Wiosny Ludów (1848-49). W II poł. l. 50. koleje państwowe austriackie i węgierskie zostały sprywatyzowane (przejął je gł. kapitał francuski Rotschilda), ale ich nazwy zawierające człon Staatsbahn (Staatseisenbahn) pozostały nie zmienione.

• 1842-46 – Wien-Raaber Bahn do Bruck an der Leitha (granica węgierska), 1856 przez Győr (Raab) do Ujszőny (późn. Komárom); linia została dociągnięta przez Tatabánya do Budapesztu dopiero w 1884 (kolej MÁV) stając się jedną z najważniejszych magistral;
• 1842 – linia Wiedeń – Gloggnitz (Wien-Raaber Bahn), pierwszy odcinek późniejszej głównej linii kolei k.k. Südliche Staatsbahn; 1854 – ukończenie Semmeringbahn, pierwszej normalnotorowej kolei górskiej w Europie (proj. Carl Ritter von Ghega); 1857 – połączenie do Triestu przez Lublanę (Erzherzog Johann-Bahn; pierwsza kolej w dzisiejszej Słowenii). Po ukończeniu linia sprywatyzowana^[3];
• 1842-46 – pierwsze odcinki kolei Mediolan – Wenecja, z mostem przez Lagunę Wenecką; kolej Imperial-Regia Privilegiata Strada Ferrata Ferdinandea Lombardo-Veneta / k.k. priv. Lombardisch-Venetianische Ferdinandsbahn;
• 1845 – pierwsza kolej parowa w Czechach: linia Ołomuniec – Praga kolei k.k. Nördliche Staatsbahn / severní Státní dráha, dociągnięta do Děčína (stacja Bodenbach / Podmokly) przy granicy saksońskiej w 1851; po 1854 linia w składzie k.k. priv. österreichische Staatseisenbahn (Rakouská Statní dráha);
• 1846 – pierwsza kolej parowa na Węgrzech: linia Peszt – Vác kolei Magyar Középponti Vasút, pierwszy odcinek linii Peszt – Pożoń – Marchegg – Wiedeń, ukończonej 1850-51 jako k.k. Südostlische Staatsbahn / Délkeleti Államvasút; po 1854 linia w składzie k.k. priv. österreichische Staatseisenbahn / cs. kir. szab. Osztrák Államvasút (OÁVT);
• 1847 – linia Peszt – Szolnok kolei Magyar Középponti Vasút (po 1854 linia w składzie OÁVT);
• 1847 – Kolej Krakowsko-Górnośląska (Obeschlesische-Krakauer Eisenbahn) linia Mysłowice – Kraków, pierwsza kolej w Małopolsce;
• 1851 – wydanie przepisów normalizujących eksploatację kolei, tzw. "Eisenbahnbetriebsordnung (EBO)";
• ...

[edytuj] Epoka kolei prywatnych

Ważniejsze inwestycje kolei prywatnych po 1854 r.:

• 1854 – otwarcie linii Cegléd – Szegedyn (Węgry); przedłużenie do Timiszoary /Temesvár 1857; do stacji Jaszenova (połączenie z koleją Oravica – Báziás) 1858, kolej OÁVT; przedłużenie Timiszoara – Orsova / Orşova nad Dunajem 1878;
• 1857 – otwarcie linii Szolnok – Debreczyn kolei Tiszavidéki Vasút (TVV) / Theißbahn – kolei prywatnej, która zbudowała dużą sieć we wschodnich Węgrzech; 1858 otwarcie odgałęzienia Püspökladány – Nagyvárad / Oradea i linii Szolnok – Arad;
• 1858 – linia Wiedeń – Linz kolei k.k. priv. Kaiserin-Elisabeth-Bahn, doprowadzona do Salzburga 1860 (granica bawarska);
• 1858-61 – linia Bochnia – Lwów towarzystwa k.k. priv. galizische Carl-Ludwig-Bahn / Kolej Karola Ludwika;
• 1860 – ukończenie linii Debreczyn – Nyíregyháza – Miszkolc – Koszyce (kolej TVV); do czasu budowy bezpośredniej linii przez Hatvan szybciej można się było dostać z Pesztu do Miszkolca dyliżansem niż pociągiem...;
• 1861 – ukończenie linii Buda / Ofen – Stołeczny Białogród – Nagykanizsa – Čakovec / Csáktornya – Pragerhof / Pragersko do połączenia z linią Wiedeń – Triest (k.k. priv. Südbahn / cs.kir. Déli Vasút); pierwsza kolej w Chorwacji;
• 1862 – otwarcie linii Steinbrück / Zidani most (węzeł na linii do Triestu) – Zagrzeb – Sziszek / Sisak (k.k. Südbahn);
• ...
• 1863 – powstanie krótkiej linii Oravica – Anina, uznawanej za pierwszą kolej górską na terenie obecnej Rumunii; [2]
• 1867 – otwarcie Brennerbahn Innsbruck - Franzensfeste - Bozen (– Werona, między Bozen i Weroną działała Südtiroler Bahn); k.k. priv. Südbahn;
• 1869 – otwarcie odcinka Bogumin – Cieszyn kolei k.k.priv. Kaschau-Oderberger Eisenbahn / cs. és kir.szab. Kassa-Oderbergi Vasút / Košicko-bohumínska železnica; 1870 otwarto odcinek Koszyce – Preszów; kolej ukończona 1872; 1876 otwarto też kolej transkarpacką do Leluchowa i Tarnowa;
• 1868-73 - budowa głównej linii k.k. priv. Kronprinz Rudolf-Bahn Gaisbach-Wartberg - St. Valentin - Steyr - Selzthal - St. Michael - Unzmarkt - Villach - Tarvis - Lublana; najkrótsze połączenie między Czechami i Triestem; jednocześnie państwo zbudowało połączenie z Włochami Tarvis - Pontebba (granica); kolej upaństwowiona 1885
• 1871 - ukończenie linii Marburg / Maribor - Klagenfurt - Villach - Lienz - Franzensfeste na Brennerbahn (k.k. priv. Südbahn);
• 1872 – Pražská spojovací dráha: konsolidacja węzła praskiego dzięki budowie linii łączącej Dworzec Smichov (Česká západní dráha i Buštěhradská železnice) z Dworcem Franciszka Józefa (Dráha cís. Františka Josefa);
• 1873 – otwarcie linii Pożoń – Trenczyn (Waagtalbahn), przedłużenie do Żyliny 1883 (kkStB);
• 1866-74 - otwarcie Kaiser Franz Joseph-Bahn / Dráha cís. Františka Josefa na trasie Wiedeń - Tulln - Gmünd - Veselí - Praga z odgałęzieniem Gmünd - Budziejowice - Pilzno - Cheb/Eger; najkrótsze połączenie Wiednia z Pragą, ale nie najszybsze ze względu na "oszczędnościowe", pełne łuków trasowanie linii;
• 1876 – otwarcie linii Győr – Sopron – Ebenfurt kolei Raab-Ödenburg-Ebenfurter Eisenbahn / Győr-Sopron-Ebenfurti Vasút (GySEV) – zarząd istnieje do dzisiaj;
• 1877 - otwarcie Herpelje-Bahn, drugiego podejścia do portu w Trieście: linia Herpelje - Triest St. Andrä (kolej ÖStB); maksymalne nachylenie 3,3%; kolej straciła znaczenie po budowie Karstbahn (p. niżej), zamknięta 1960;

[edytuj] Koleje lokalne

Do końca l. 70. powstał system głównych linii pokrywających obszar całego kraju. Drugim etap przyniósł zagęszczenie sieci:

• 1880 – w krajach austriackich przyjęcie ustawy o kolejach lokalnych, ustalającej ich specyficzny normatyw: maksymalna prędkość 25 km/h, mniejsza szerokość pasa linii niż kolei pierwszorzędnej, lżejsze szyny, ciaśniejsze łuki, nachylenia do 3,5% (wyjątkowo 5%).

Standardy te mogły być później korygowane prawem poszczególnych krajów koronnych (np. w Czechach ustawa z 1892 r. ograniczyła nachylenia do 2,5%). Na mocy takich przepisów powstała do wybuchu I wojny gęsta sieć połączeń lokalnych; najbardziej w Czechach, gdzie łączna długość linii powstałych w l. 1893-06 przekroczyła połowę długości linii powstałych wcześniej. W Galicji kolejami lokalnymi były m.in. linie Kraków – Kocmyrzów, Lwów – Janów (obecnie Ivano-Frankovo). Większość tych linii była lub stała się częścią sieci krajowej.

[edytuj] Powtórna dominacja państwa

Powrót do państwowej sieci kolejowej rozpoczął się na Węgrzech po utworzeniu monarchii dualistycznej:

• 1868 – początek (re)nacjonalizacji kolei na Węgrzech: utworzenie węgierskiej kolei państwowej Magyar Királyi Államvasutak (MÁV), która, poza budową nowych linii, stopniowo przejmowała prywatne koleje na terytorium Węgier. Jako pierwszą przejęła otwartą 1867, ale znajdującą się w trudnościach finansowych linię Peszt – Salgótarján;
• 1884 – początek (re)nacjonalizacji kolei w krajach austriackich: utworzenie austriackiej kolei państwowej kaiserlich-königliche Staatsbahnen (kkStB), która do wybuchu I wojny światowej przejęła większość przedsiębiorstw sieci krajowej.

Do końca istnienia Monarchii poza systemem państwowym pozostawało kilka ważnych kolei, w tym Südbahn (na terenie Węgier, od 1918 r. do upaństwowienia w 1931, kolej ta używała nazwy Donau-Save-Adria-Bahn). Nie sprywatyzowano również Kaschau-Oderberger Eisenbahn.

Uniezależnienie się Węgier od polityki kolejowej prowadzonej z Wiednia pozwoliło na przeprowadzenie kilku ważnych inwestycji, które miały na celu przede wszystkim zorientowanie sieci kolei na Budapeszt, a nie jak to było dotąd, na Wiedeń. Ważniejsze inwestycje MÁV to:

• 1870 – otwarcie bezpośredniej linii Hatvan – Miszkolc i Nagykanizsa – Zagrzeb;
• 1872 – przedłużenie linii z Salgótarján przez Bańską Bystrzycę do Ruttka / Vrútky;
• 1873 – doprowadzenie kolei do Fiume / Rijeki (z Zagrzebia);
• 1882 – otwarcie linii Budapeszt – Pecz;
• 1883 – otwarcie linii do Belgradu z mostem pod Ujvidék / Nowym Sadem;
• 1884 – otwarcie pierwszego mostu kolejowego w Budapeszcie (południowy).

W Bośni, zajętej przez Austro-Węgry w 1878 r., nie było sieci kolejowej. Od 1872 istniała tylko linia Banja Luka - Dobrljin (tor 760 mm), zniszczona w momencie wkroczenia wojsk okupacyjnych. Budowie sieci normalnotorowej niechętni byli Węgrzy, którzy nie chcieli tworzyć konkurencyjnych portów dla Fiume (Rijeki). Budowano więc sieć na "torze bośniackim" (760 mm), otwarto m.in. linię:

• 1882 - Bosanski Brod - Sarajewa; 1891 przedłużenie do Mostaru; 1901 do Zeleniki i Dubrownika.

Sieć bośniacką przebudowano na normalnotorową w II poł. XX w.

[edytuj] Inne koleje górskie

W Siedmiogrodzie pierwsza kolej była linią prywatną zbudowaną w dolinie rzeki Maruszy między Aradem a Tövis / Teiuş, przedłużoną w 1870 r. do Petrozsény /Petroşeni. Inne koleje na wschodzie kraju:

• 1873 – Magyar Keleti Vasút otwiera połączenie Nagyvárad – Kolozsvár – Tövis – Braszów, przedłużone 1879 do granicy rumuńskiej (połączenie z Bukaresztem);
• ok.  1873 – Magyar Északkeleti Vaspálya Társaság buduje sieć od Nyíregyháza do Użhorodu, Mukaczewa i Máramarossziget;

Połączenia transkarpackie:

• 1874 – Első Magyar-Gácsországi Vasút / Pierwsza Kolej Węgiersko-Galicyjska: dwutorowa linia Sátoraljaújhely – Homonna – Zagórz – Przemyśl;
• 1876 – Kolej Preszowsko-Tarnowska / Eperjes-Tarnowi Vasút: Preszów – Nowy Sącz – Tarnów (kontrolowana przez KOE);
• 1885 – MÁV, kkStB?: Mukaczewo – Ławoczne – Stryj;
• 1895 – linia Máramarossziget – Worochta – Stanisławów;
• 1899-1904 – kolej lokalna Kralovan – Sucha Góra – Nowy Targ;
• 1905? – otwarcie kolei Użhorod – Sianki – Sambor.

Nowe koleje alpejskie, w przeciwieństwie do kolei pierwszej generacji, obejmowały budowę długich tuneli. W Austrii drugą epokę kolei państwowych zapoczątkowała budowa Arlbergbahn między Bludencją i Innsbruckiem, z "Arlberg-Tunnel" dług. 10,25 km. Kolej stworzyła ważne połączenie Adriatyku z regionem Jeziora Bodeńskiego, umożliwiła też włączenie kolei Vorarlbergu do sieci Monarchii. Linię otwarto 1884, a już rok później ułożono drugi tor. Inne trasy:

• 1906 – ukończenie Karawankenbahn: Villach / Klagenfurt – Rosenbach – Jesenice / Aßling z "Karawankentunnel" (dług. 7976 m); otwarcie Wocheiner Bahn i Karst-Bahn / Kraska Proga linii Transalpina (dawnej Rudolf-Bahn) między Aßling - Gorycja - St. Daniel - Trieste Campo Marzio / Triest St. Andrä, podejścia kolei państwowych do Triestu; linia obfitowała w strome nachylenia sięgające 2,5%; znaczenie trasy ograniczone po 1918, częściowo zamknięta po 1945; kolej kkStB;
• 1906 - ukończenie Pyhrnbahn przez Bosruck-Tunnel (dług. 4760 m; tunel, mimo umiarkowanej długości, okazał się bardzo drogim w budowie) jako dodatkowego połączenia N-S; linia Selzthal - Linz (kkStB);
• 1909 - otwarcie Tauernbahn: (Salzburg -) Schwarzach-St.Veit - Spittal-Millstättersee (- Villach) z "Tauern-Tunnel" dług. 8½ km;

Kraje habsburskie mają istotny wkład w rozwój kolei zębatych:

• 1874 – otwarcie Budapesti Fogaskerekű Vasút i Kahlenbergbahn pod Wiedniem (ta druga skasowana w 1922).

[edytuj] Koleje miejskie

Wprowadzenie kolei miejskich kształtowało się następująco:

• 1865 - tramwaj konny w Wiedniu;
• 1883 – Lokalbahn Mödling-Hinterbrühl (okolice Wiednia), elektryczny tramwaj podmiejski, jeden z pierwszych w Europie;
• 1884 - pierwsze tramwaje parowe w Wiedniu (Gürtel, potem linie wylotowe);
• 1889 - pierwsze tramwaje elektryczne w Budapeszcie, zasilanie dolne z kanału pod jedną z szyn jezdnych;
• 1891 – Praga, tramwaj elektryczny proj. F. Křižíka (odbieraki rolkowe);
• 1894 – Lwów, tramwaj elektryczny (Siemens & Halske – odbieraki "lirowe"), jeden z pierwszych w Monarchii, pierwsza kolej elektryczna w polskiej przestrzeni kulturowej; w tym samym roku tramwaj elektryczny pojawił się w Gmunden i w Baden pod Wiedniem;
• 1896 – Budapeszt: kolej podziemna Ferencz József Földalatti Villamos Vasút, pierwsza elektryczna, podziemna SKM na kontynencie europejskim, otwarta między centrum Pesztu a terenem węgierskiej Wystawy Millenijnej;
• 1897 - otwarcie pierwszej zelektryfikowanej linii tramwajowej w Wiedniu (obecna linia 5);
• 1898-1901 – otwarcie Stadtbahn w Wiedniu, powiązanej z siecią krajową – ostatniej parowej SKM w Europie (kolej kkStB); zamknięta 1918;

[edytuj] Inne pionierskie elektryfikacje

Poza tym pierwsze koleje elektryczne poza miastami:

• 1903 – kolej lokalna Tábor-Bechyně (Czechy), F. Křižík – prąd =1400 V – zbudowana jako elektryczna;
• 1904 – otwarcie Stubaitalbahn (okolice Innsbrucku, Tyrol), Josef Riehl – pierwszej na świecie (?) kolei zasilanej prądem jednofazowym (~2500 V 42 Hz, potem ~3000 V 50 Hz);
• 1911 – linia wąskotorowa St. Pölten – Mariazell (Dolna Austria): prąd zm. jednofazowy ~6500 V 25 Hz;
• 1912 – linia Karwendelbahn, inaczej Mittenwaldbahn, między Innsbruckiem i Garmisch (Tyrol – Bawaria), kolej kkStB wspólnie z K. Bay. Sts.B. (J. Riehl); prąd zm. jednofazowy – zbudowana jako elektryczna.

[edytuj] Republika Austriacka

• 1924 - Wiedeń: ponowne otwarcie Stadtbahn po przejęciu przez miasto i elektryfikacji; technologia tramwajowa; sieć została odcięta od kolei państwowej;
• 1935 - ukończenie I etapu elektryfikacji sieci BBÖ (prąd ~15 kV 16 ²/₃ Hz) na liniach:
  

- Innsbruck - Feldkirch - Buchs (Arlbergbahn), z odgałęzieniem Feldkirch - Bregencja;

- Salzburg - Bischofshofen - Innsbruck, z odgałęzieniami Worgl - Kufstein i Innsbruck - Brenner (Brennerbahn);

- Stainach-Irdning — Attnang-Puchheim (Salzkammergutbahn);

- Schwarzach-St. Veit — Spittal - Millstättersee (Tauernbahn).

[edytuj] Ważniejsi producenci taboru

• Lokomotivfabrik Floridsdorf (Wiedeń-Floridsdorf); zał. 1869, po II wojnie upaństwowiona; istniała do ok. 1970;
• Wiener Neustädter Lokomotivfabrik, zał. 1842, zamkn. 1944?
• Lokomotivfabrik der StEG (Wiedeń), zał. 1839, zamkn. 1930;
• První česko-moravská továrna na stroje v Praze, a.s. / Erste Böhmisch-Mährische Maschinenfabrik (ČKD, Praga), zał 1871;
• Simmering-Graz-Pauker AG (SGP) powstała z fuzji Wiener Paukerwerke z Maschinen- und Waggonbau Fabriks AG Simmering (Wiedeń-Simmering) oraz z Grazer Wagen- und Waggonfabriks AG (dawn. Weitzer); po II wojnie upaństwowiona; obecnie część koncernu Siemens; gł. tabor kolei elektrycznych;
• Lohner (Wiedeń), wagony, tramwaje; obecnie Bombardier Transportation;
• Ganz (Budapeszt);
• Ringhoffer (Praga); wagony, tramwaje; od 1945 Vagonka Tatra - tramwaje;
• Zieleniewski (Sanok) - wagony, tramwaje;

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Przypisy

[edytuj] Wybrane źródła

• Geschichte der Eisenbahnen der Oesterreichisch-Ungarischen Monarchie, Bd. I-IV, Prochaska, Wien-Teschen, 1898-1908
• Encyklopaedie des Gesamten Eisenbahnwesens, red. Frhr V. von Röll, Wien, 1890-1895
• Ferenc Horváth, Mihály Kubinszky | A Magyar Keleti Vasút Nagyvárad – Kolozsvár – Brassó fővonala és a hozzácsatlakozó szárnyvonalak oraz | Vasúttársaságok építkezései a Bánságban – o pierwszych liniach kolei OÁVT w płd.-wsch. Węgrzech
• Ferenc Horváth, Zsuzsanna Kiss, Mihály Kubinszky, Tibor Vörös, The Architecture and the Hungarian Railway, MÁV, Budapest, 1999
• Mojmír Krejčiřík, Po stopách naších železnic, Nadas, Praha, 1990
• A. Maron | strona historyczna o kolei w Polsce
• Ungarische Lokomotiven und Triebwagen, red. Mihály Kubinszky, Akademiai Kiadó, Budapest, 1975
• | Zur Eisenbahngeschichte des Alpen-Donau-Adria-Raumes, Elmar Oberegger (red.)

[edytuj] Zobacz też

• Kolej
• Historia kolei
• Przewody trakcyjne
• Kolej zębata
• Austro-Węgry
• hu:Magyarországi vasúttörténet
• de:kaiserlich-königliche österreichische Staatsbahnen – diagram ewolucji zarządów kolejowych krajów austriackich