James Joyce

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Pomnik Jamesa Joyce'a w pobliżu O'Connell Street, Dublin

James Augustine Aloysius Joyce (ur. 2 lutego 1882 r. w Dublinie, zm. 13 stycznia 1941 r. w Zurychu) – irlandzki pisarz tworzący w języku angielskim, uważany za "Zolę Irlandii" i jednego z najwybitniejszych pisarzy XX wieku.

Spis treści

1 Życie
- 1.1 Dublin
- 1.2 1904-1941: Triest i Zurych
2 Dzieło

[edytuj] Życie

[edytuj] Dublin

Urodził się w katolickiej rodzinie Johna Stanisława Joyce'a i Mary Jane Joyce przy ulicy Św. Piotra w Phibsboro. Był jednym z dziesięciorga dzieci. Dwoje umarło na tyfus. Rodzice posłali syna do szkoły jezuickiej w Conglowes. Joyce miewał lęki już od czasów młodości. Jeden z nich to lęk przed psami, który spowodowany był atakiem jednego z psów. Innymi były lęki przed burzami z piorunami i przed morzem. Od pewnego czasu Joyce bał się też wiary. W 1891 roku Joyce napisał wiersz ku czci pamięci Charlesa Parnella, "niekoronowanego króla Irlandii" pod tytułem "Et tu Healy". Jego ojciec wydrukował to dziełko i wysłał do Biblioteki Watykańskiej. W listopadzie tego roku John Joyce opublikował to w Stubbs Gazette. W 1893 ojciec złożył dymisję w pracy. Było to początkiem nędzy rodzinnej. Joyce przez długi czas uczył się w domu. Ojciec John Joyce rozpoczął wtedy życie pijaka, co James opisywał później w opowiadaniach "Dublińczycy". W 1893 James przeniesiony został do szkoły jezuickiej Belvedere. W wieku 16 lat porzucił wiarę. Odmówił wtedy swojej matce przyjęcia komunii z okazji wielkanocy, co opisał również w swej autobiograficznej książce "Portret artysty z czasów młodości". Tłumaczył to swoim strachem przed ewentualną prawdziwością religii ("(...) obawiasz się odrobiny chleba?" pytał go przyjaciel). Już w młodym wieku postanowił zostać pisarzem. W wieku 16 lat choć już bez wiary studiował namiętnie filozofię św. Tomasza z Akwinu, którego estetyka była jego podstawą filozoficzną w tworzeniu. W wieku 17 lat odmieniła go lektura dzieł Henryka Ibsena, którego przez długie lata starał się chronić przed lamusem. Na studiach jako jedyny nie krytykował dramatów Williama Butlera Yeatsa, oskarżanego o czary i niedobór patriotyzmu. Powtarzał wielokrotnie także w swoich książkach, że nie będzie służył (słowa "non serviam" wypowiedział przed Bogiem już Lucyfer) rzeczom, w które nie wierzy choćby była to religia, ojczyzna czy rodzina. Prowadził bardzo rozwiązłe życie. Od 1898 studiował filologię i filozofię na uniwersytecie w Dublinie (University College Dublin) ucząc się włoskiego, francuskiego i staroangielskiego. Choć jego literatura jest bardzo mocno osadzona w świecie jego młodości, sam wierzył w szerszą europejską kulturę. Po napisaniu "Świętego Oficjum" w 1902 przerwał studia medyczne w Dublinie i wyjechał pierwszy raz do Paryża, a w 1903 wyemigrował z gniewnie miłowanej przez niego Irlandii i przebywał z Norą Barnacle, swą późniejszą żoną, głównie w Paryżu. Pisał wtedy "Stefana bohatera", którego uznał za dzieło nieudane, a większość rękopisu spalił. Jego kolejną próbą opisania siebie był "Portret artysty z czasów młodości", który wydał w 1904 roku i gdzie w postaci Stefana Dedalusa (znanej także ze "Stefana bohatera" i "Ulissesa") autor zawiera swoje życie i credo.

[edytuj] 1904-1941: Triest i Zurych

Później przeniósł się do Zurychu. Uczył tam z żoną Norą w szkole językowej Berlitz. Wysłany do Triestu zaczął tworzyć "Ulissesa", a jednym z jego uczniów był Italo Svevo - włoski pisarz, któego twórczość została odkryta w latach 50 XX wieku. Następnie uczył w Puli do czasu gdy Austriacy, po wykryciu siatki szpiegów, postanowili wysiedlić wszystkich obcych. Po roku Nora urodziła Giorgio (w domu Joyce'ów mówiło się po włosku, stąd włoska wersja imienia). Często pomagał mu jego młodszy brat, Stanisław Joyce, którego w książkach James opisuje jako natręta. Po urodzeniu Giorgia Stanisław chciał dołączyć do Joyce'ów w Trieście. Stanisław opiekował się starszym bratem dbając o jego zdrowie (Joyce sięgał po alkohol jak jego ojciec). W 1906 roku Joyce przeniósł się do Rzymu, gdzie pracował w miejskim banku. Przez to, że Rzym mu się nie spodobał wrócił do Triestu, gdzie w 1907 roku Nora urodziła córkę, Łucję. W 1908 roku Joyce'owie odwiedzili Irlandię przy czym James przedstawił syna Johnowi Joyce'owi, a Nora odwiedziła rodzinę w Galway. W 1912 James Joyce jeszcze raz odwiedził Dublin, gdzie wydał "Dublińczyków". W 1915 roku Joyce zamieszkał w Zurychu. Przebywał tam w kawiarniach, gdzie uczęszczał między innymi Lenin. Słynny krytyk Ezra Pound zapoznał wtedy Joyce'a ze znaną wydawczynią, emancypantką Harriet Shaw Weaver, która później wydała w Paryżu jego "Ulissesa". Pewnego dnia Joyce miał silny atak oka, które zaczęło krwawić. Po pewnym czasie Joyce musiał założyć opaskę, a jego wzrok z roku na rok się pogarszał. Jego córka Łucja zachorowała wtedy na schizofrenię. Już do śmierci od 1940 roku Joyce żył w Zurychu. Ostatecznie oślepł. Życie skończył w Zurychu, gdzie jak mówiono "zmarł pijany, ślepy i bez grosza", a jedynie z napisanym kolejnym dziełem- "Finnegans Wake'iem". Wiele źródeł podaje, że był chory na syfilis i to, mimo leczenia, wyniszczyło mu organizm. Zmarł na zapalenie otrzewnej o drugiej rano, 13 stycznia 1941 roku przed utratą świadomości mówiąc "Czy nikt nie rozumie?". Zwłoki skremowano na Fluntern Cementery. Po śmierci odnaleziono rękopis zatytułowany "Giacomo Joyce" wydany dopiero w latach 60.

[edytuj] Dzieło

Portret Joyce'a z paryskiego wydania Ulyssesa 1921

Joyce już od młodzieńczych lat otrzymywał nagrody za swoje wypracowania, które regularnie pisywał będąc jeszcze w szkole jezuickiej. Jego pierwszym dziełem był słynny "Stefan bohater", którego w większej części spalił, a resztki uratowała jego siostra Eileen. "Stefan" okazał się dziełem o wyjątkowej naturze literackiej. Już bowiem tam pisarz wprowadza zaczątki dzieła swego życia- mistrzostwa użycia środka czasowości w dziele literackim i strumień świadomości. Następnie pisał wiersze miłosne i neoromantyczne- "Muzykę Kameralną"- którą uznał za dzieło niedoskonałe. Poza kilkoma wierszami nadającymi się do śpiewania Joyce skwitował książkę słowami "niech ją diabli wezmą". Truman Capote uważa, że gdyby nie następne dzieło Joyce'a, "Dublińczycy", nigdy nie napisałby on "Ulissesa" nazywając to "ćwiczeniem palców". "Dublińczycy" stali się mistrzostwem gatunku opowiadań. W szczególności wymieniane jest tu opowiadanie "Zmarli", które zwane jest doskonałym. Dzieło uznano za zdarcie z prawdziwych Dublińczyków masek. Wielu doszukuje się w nim różnego rodzaju parafraz i parodii, na przykład Ostatniej Wieczerzy. Był także autorem ciekawego choć bezsukcesowego dramatu "Wygnańcy". Osobistości wymieniane w "Dublińczykach" jak i w poprzednich dziełach znajdują swoje miejsce w "Ulissesie", którego autor pisał przez osiem lat.

[edytuj] Ulisses

"Ulisses" jest światem zorganizowanym. Opisuje dzień z życia dwóch ludzi, znanego z dzieł poprzednich Stefana Dedalusa i jego "nowego", wyidealizowanego ojca Leopolda Blooma. Dzień ten to 16 czerwca 1904 roku, w którym James Joyce umówił się na randkę ze swoją przyszłą żoną i którego rocznicę co dzień świętuje się jako dzień Blooma, Bloomsday. Jak Joyce mówił Janowi Parandowskiemu jest to "epopeja nowoczesności", "epopeja ciała". Przy całym opisie i wyrażeniu człowieka następuje także zmitologizowanie każdej chwili i szczegółu akcji przez co czas Joyce'a uważany jest za zjawiskowy, wiecznie nowy i przepełniony poszczególnymi światami. Nowością jest powszechny w książce strumień świadomości. Ludzki dzień jest tu parodią (zgodnie z Joycem parodia i komedia to najdoskonalsza sztuka) "Odysei" Homera. Główni bohaterowie "żeglują" po morzu-Dublinie życia i spraw codzienności by w końcu się odnaleźć. Autor sięga tu po największe eksperymentatorstwo każdy epizod (których jest osiemnaście) pisząc stylem i metodą inną próbując odbiór czytelnika. Dzieło uznane zostało za pornograficzne i nieprzyzwoite. W Stanach Zjednoczonych palono nakład publicznie, a na Wyspach Brytyjskich zakazano dystrybucji i transportu książek. "Ulissesa" i tak większość nie czytała. Zgodnie ze statystykami poczynionymi w Stanach Zjednoczonych w latach 20. książka jest tak trudna, że nie przeczyta jej większość.

[edytuj] Finnegans Wake

Już w 1922 roku Joyce ogłosił, że pracuje nad nową książką. Poznał wtedy swego przyszłego ucznia i sekretarza, laureata Nagrody Nobla, którą jakoby miał odebrać za niego, Samuela Becketta. Dzieło zwane Work in progress (praca w toku) wydawane było w gazetach amerykańskiej awangardy. Po 17 latach pracy autor opublikował całe dzieło pod tytułem "Finnegans Wake" (dosł. "Czuwanie przy zmarłym Finneganie", w tłumaczeniu Krzysztofa Bartnickiego- "Finneganów tren"). Tytuł odnosił się do znanej ballady irlandzkiej "Finnegans Wake" o śmierci Irlandczyka, Tima Finnegana. Dzieło okazało się doskonałą nowością i dziełem do dziś nie do końca pojętym. "Ulisses" był dniem człowieka, "Finnegans" jest jego nocą. Ten pierwszy był epopeją ciała, drugi będzie więc epopeją ducha. Tłumacz Joyce'a Słomczyński uważa, że "Ulisses" parodiował "Odyseję", więc "Finnegans" parodiuje "Księgę umarłych". Umberto Eco uważa, że jest to jednak parodia, uwspółcześnienie życia średniowiecznego w nowoczesnym świecie. Autor ślepł, więc stworzył formę audiowizualną swej powieści uważając, że wystarczy głośne przeczytanie by zrozumieć dzieło. Okazało się to jednak o wiele trudniejsze. Książce brak linearności i kontekstu, fabuły i harmonii, powieściowości jako takiej. Zwane jest poematem. Brak kontekstu i fabuły, nielinearność i wielometaforyczność każdego niemal ze słów sprawia, że czytelnik jest jednocześnie jej autorem. Czytelnik stwarza sobie kontekst, łączy, pejoratywizuje znaczenia znalezione w tekście tworząc własną książkę. Z tego względy dzieło to nazywane jest "maszyną do robienia książek", co jest bardzo adekwatnym spostrzeżeniem. Przyglądając się tłu filozoficznemu książki natrafiamy na jednostajność historii Giambattista Vico i egzystencializm. Czytelnik jest więc wrzucony w świat jakim dosłownie jest "Finnegans Wake". Jest to świat zbudowany kunsztownie. Dzieło ma 628 stron, tyle ile pole koła o promieniu 100, co sprawia, że książka jest żywą kwadraturą koła (odkrycie badaczki Joyce'a, Katarzyny Bazarnik). By przeczytać z kolei "Finnegans Wake" należy wiedzieć dokładnie wszystko. Książka nigdy nie jest aktualna, ponieważ by cokolwiek w niej zrozumieć należy znać przyszłość, teraźniejszość i przeszłość, chiromancję, czary, przewodniki po miastach, plan miasta Dublina, gazety dla kobiet, legendy Irlandzkie, historię opery, wszystkie języki i wiele innych. Każde słowo, fraza, epizod, każdorazowe przeczytanie zatopione są w nieskończoności znaczeń o konkretnym pokroju. Książka nawet wtedy, gdy istotnie czytać będzie ją wszechwiedzący nie będzie nigdy przeczytana ponieważ końcowe zdanie urywa się i jest początkiem pierwszego urwanego zdania- jest więc to błędne koło. Dzieło to mógłby przeczytać i zrozumieć jedynie Bóg, w którego Joyce bał się wierzyć.

[edytuj] Wydania Joyce'a w Polsce

Najważniejszym propagatorem Joyce'a w Polsce był niewątpliwie tłumacz i pisarz Maciej Słomczyński. To także dzięki niemu i Janowi Parandowskiemu sława Joyce'a po latach dopiero Joyce dotarła do Polski. Najważniejszym jego dokonaniem było wydanie "Ulissesa" w 1969 roku. Wcześniej jednak wiersze w 1958 roku wydano "Dublińczyków" w tłumaczeniu Kaliny Wojciechowskiej, a wiersze Joyce'a tłumaczył sam Jarosław Iwaszkiewicz. W latach 70. wydano także "Portret artysty z czasów młodości" tłumaczenia Zbigniewa Allana. Najważniejszym ośrodkiem tłumaczenia Joyce'a była od początku "Literatura na świecie". Również w latach 70. Maciej Słomczyński przetłumaczył najważniejsze dzieła poetyckie Joyce'a- "The Holy Office" (Święte Oficjum), "Chamber music" (Muzyka kameralna), "Pomes Penyeach" (Jabłuszka po pensie), "Giacomo Joyce", "Ecce Puer", a także fragmenty "Finnegans Wake". Co do tego ostatniego zapowiedziano już w latach 70. przekład przez Macieja Słomczyńskiego, a fragmenty tłumaczeń wydawane były w "Literaturze na świecie". Przełożono wtedy najważniejszy epizod- "Anna Livia Plurabelle"- a także wprowadzenie do dzieła. Maciej Słomczyński nie podołał jednak "Finnegans Wake'owi". Następnie dzieło to starał się przełożyć Tadeusz Mirkowski, a w 2004 zapowiedziano w "Literaturze na świecie" tłumaczenie "Finnegans Wake'a" drukując najnowsze tłumaczenia Krzysztofa Bartnickiego.

[edytuj] Literatura po Joysie

Literatura po Jamesie Joysie nie mogła uchronić się nawet przed jego działalnością literacką. Był on bowiem jak słusznie o sobie mówił "największym maszynistą świata" i znany jest jako największy egocentryk i agorant swojego czasu. Niemal wszyscy wielcy literaci jego czasu oprócz podziwiającego go Hemingwaya krytykowali go za nihilizm i impertynencję, a także za dziwaczny styl. Był on największym eksperymentatorem literatury co udowodnił najpierw Ulissesem, który dał mu światową sławę heretyka i zboczeńca, a potem Finnegans Wake, który okazał się "najlepszą książką, której nikt nie przeczytał" jak uznano później. Był pisarzem niezrozumianym od początku do końca swojej twórczości, by dopiero po swej śmierci odbić się w ogromnym stopniu w późniejszej literaturze, malarstwie, muzyce, telewizji i innych mediach.