Büyük Londra Yangını

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Büyük Londra Yangını 2 Eylül Pazar günü Londra'nın orta kesimlerinde başlayarak 5 Eylül 1666 Çarşamba gününe kadar kenti etkisi altına alan, kentin tarihindeki en büyük yangın felaketidir ^[1] . Yangın, Romalılar döneminden kalma kent duvarlarının içinde kalan Orta Çağ Londrası'nı tahrip etmiştir. Soyluların yaşadığı bölge olan Westminster'ı, dönemin kralı II. Charles'ın bulunduğu Whitehall Sarayı'nı ve gecekondu mahallelerini tehdit etmişse de yangın bu bölgelerde yıkıma neden olmamıştır ^[2].

Yangın 13.200 evi, 87 mahalle kilisesini, St Paul Katedrali'ni ve birçok resmî kurumun binasını kül etmiştir. Kentin 80.000 sakininin yaklaşık olarak 70.000'inin bu yangında evlerini kaybettiği sanılmaktadır ^[3]. Yangında yaşamını yitirenlerin sayısına ilişkin kesin bir bilgi olmamakla birlikte ölenlerin sadece birkaçı kayda geçirilmiştir. Orta sınıfa mensup kişiler ile yoksulların ölümleri hiçbir zaman kaydedilmediği ve ateşin ısısının insan vücudundan kalıntı bırakmayacak derecede yüksek olduğu göz önüne alındığından, son dönemlerde ölü sayısının oldukça az olduğunun doğruluğu hakkında görüş ayrılıkları vardır.

Yangın, 2 Eylül günü gece yarısından hemen sonra, Thomas Farriner adlı bir kişinin işlettiği, Pudding Sokağı'nda bulunan bir ekmek fırınında başladı ve hızla çevreye yayıldı. Dönemin başlıca yangın söndürme yöntemlerinin kullanılması ve belirli bölgelere set çekilme işlemi, dönemin Londra Belediye Başkanı Thomas Bloodworth'un kararsızlığı nedeni ile büyük ölçüde gecikti. Pazar gününün gecesi harekete geçilmeye karar verildiğinde rüzgârın etkisiyle fırının olduğu bölgedeki ateşler fırtına ile birlikte hızla yayılmaya başlamıştı. Yangın pazartesi sabahı yönünü kuzeye, kentin kalbinin attığı noktaya çevirdi. Kentin sokaklarındaki asayiş ve durgunluk şüpheli yabancıların yangını kasten başlattıkları söylentisinden dolayı bozuldu. Eş zamanlı olarak sürmekte olan II. İngiltere-Hollanda Savaşı'nın etkisiyle kentte meydana çıkacak evsizler korkusu Fransızlar ve Hollandalılar üzerinde yoğunlaştı ve bu dönemde bu azınlık gruplar sokak saldırılarına uğradı. Salı günü yangın kentin hemen her yanına yayıldı. Ateşler St Paul Katedrali'ni kül ederek II. Charles'ın bulunduğu Whitehall Sarayı'na dayandı. Kapsamlı bir işbirliği ile yangının saraya sıçraması önlendi. Yangına karşı verilen mücadelenin kazanılmasında en önemli iki etkenin doğudan esen rüzgârların dinmesi ve Londra Kulesi Garnizonu'nun ateşi durdurmak için barut kullanarak aldığı önlemler olduğu düşünülmektedir.

Felaketin Londra'ya ve Londra halkına etkileri oldukça ağır olmuştur. Felaketten zarar görmüş olan kişilerin Londra'dan tahliye edilmesi ve bir başka yere yerleştirilmesi, evsiz kalanların çıkaracağı ayaklanmadan korkan Kral II. Charles tarafından şiddetle desteklenmiştir. Yangından sonra birçok köklü önergeye karşın Londra, afetten önceki biçimine uygun olarak, aynı cadde ve sokak planlarıyla yeniden imar edilmiştir ^[4].

Konu başlıkları 1 1660'larda Londra 1.1 Kentteki yangın tehlikeleri 1.2 17. yüzyıl itfaiyeciliği 2 Yangının başlangıcı 2.1 Pazar günü 2.2 Pazartesi günü 2.3 Salı günü 2.4 Çarşamba günü 3 Ölümler ve yıkım 4 Olayın ardından 5 Notlar 6 Kaynaklar 7 Dış bağlantılar

[değiştir] 1660'larda Londra

1660'lara kadar Londra, tahminî yarım milyonluk nüfusu ile Birleşik Krallık'taki 50 şehir arasında en büyük olanıydı ^[5]. Londra'yı, Paris'in barok ihtişamı ile mukayese eden John Evelyn, kenti kuzeyde tahtadan, doğal sıkışık evleri olan bir yer olarak nitelemiş, ahşap yapılı ve birbirine oldukça yakın inşa edilmiş evlerde olası bir yangın tehlikesini dile getirmiştir ^[6] . Doğal sözcüğü ile Evelyn plansız ve önlemsiz olarak, kentin çarpık bir kentleşme ile büyüdüğünü kastetmiştir. 4 yüzyıl boyunca bir Roma şehri olarak kalan Londra, şehir duvarlarının içinde gün geçtikçe daha da büyüdü ve nüfus da bir o kadar arttı. Şehir duvarlarını çoktan aşmış olan Londra Shoreditch, Holborn ve Southwark gibi dönemin çevre semtlerine doğru büyümeye başladı ve sonuçta bağımsız bir şehir olan Westminster ile görünüşte birleşti ^[7].

17. yüzyıl sonlarına kadar şehrin merkezi — Thames Nehri ve şehir duvarları ile çevrili olan alan — 2.8 kilometrekarelik alana sahip olan ve Londra nüfusunun altıda birine denk gelen 80.000 kent sakinini barındıran tek bölümdü ^[8]. Şehrin merkezi genellikle Londralıların yaşadığı diğer semtler ile çevriliydi. Londro o dönemde, bugün de olduğu gibi İngiltere'de ticaretin kalbinin attığı yer, tüccar ve imalatçılar sınıfının tekelinde en büyük market ve en işlek limandı ^[9]. Soylular sınıfı daima şehrin bu bölümünden uzak dururlardı; ya varoş mahallelerinden de ötede, kırsal kesime yakın yerlerdeki konaklarda, ya da herkese açık olamayan, II. Charles'ın Whitehall Sarayı'nın bulunduğu Westminster bölgesinin batısındaki mevkide yaşarlardı. Varlıklı aileler yoğun tempolu, kirli havalı ve sağlıksız şehir merkezinden, özellikle de 1665 yılında baş gösteren ve Londra'yı vuran hıyarcıklı veba hastalığı salgınından sonra mümkün olduğunda kaçındılar.

Bu dönemde yönetim ile toplum arasındaki ilişkiler oldukça gergin geçiyordu. 1642 – 1651 yılları arasında İngiliz İç Savaşı boyunca Londra şehri cumhuriyetçilerin kalesi durumuna geldi. Ekonomik bakımdan gelişmiş, gönenç başkentin gücü, 1660'ların başlarında cumhuriyetçilerin gerçekleştirdiği bir çok başkaldırıya ev sahipiği yaptığı için Kral II. Charles için bir tehdit oldu. Şehrin belediye amirleri iç savaşta çarpışmış olan kişilerden oluşuyordu ve önceki kral I. Charles'ın mutlakiyet için yapmış olduklarının nasıl bir ulusal travmaya neden olduğunu gayet iyi biliyorlardı ^[10]. Bu nedenle oğlundan da benzer bir hareket gelecek olursa bunu engellemeye kararlılardı ve yangın başlayıp kenti tehdit etmeye başladığında II. Charles'ın askerlere ve diğer birimlere verdiği tüm emirlere karşı çıktılar. Böyle acil bir durumda bile, istenmeyen kraliyet askerlerini şehirde görevlendirmek olası bir tehlikeye zemin hazırlamaktı, bu nedenle Charles harekete geçip belediye başkanını görevden azletti ve yönetimi devraldı fakat yangın o zamana kadar yangın konrol edilemeyecek bir düzeye ulaşmıştı.

[değiştir] Kentteki yangın tehlikeleri

Londra, aşırı kalabalık, dolambaçlı ve taş döşeli dar sokaklarıyla tam bir Orta Çağ kentiydi. Dar sokaklarda, en yakını 1632 yılında gerçekleşmiş birçok yangın felaketi yaşandı. Ahşap yapılar ve saman - çamur karışımı çatılar yüzyıllar boyunca yasaklanmış olmasına karşın, bu ucuz yapı malzemeleri her zaman kullanılmaya devam etti ^[11]. Kentte bulunan yegâne taş yapılar tüccar ve tefecilere ait, etrafı sıkışık ve aşırı kalabalık mahalleler ile çevrili geniş araziler üzerine kurulmuş olan konaklardı. En ufak boşluğu bile hızla büyüyen nüfusa kalacak yer sağlamak amacıyla değerlendirilmiş olan bu varoş bölgelerinde büyük yangın tehlikesi teşkil eden nalbantlar, perdahçılar ve dökümcüler vardı. Esasen şehirde faaliyet göstermeleri yasak olan bu kişilere yine de göz yumulurdu.

Nehir kıyısı kentte çıkan yangınlar için kilit bir noktaydı. Thames Nehri hem itfaiye çalışmaları için su sağlar hem de nehir kenarında yaşayanların hızla bölgeden kaçmasına olanak verirdi. Fakat nehir boyunca sıralanan, yanıcı maddelelerin tutulduğu depo ve mahzenlerin olduğu yoksul semtler diğer yerlere göre en yüksek riski taşırdı. İskele boyunca büyük miktarlarda katran, reçine, zift, kenevir ve keten köhne kulübe ve depolara stoklanmıştı ^[12]. Londra'da nehir kıyısındaki depolar başta olmak üzere bir çok yerde büyük miktarda barut da bulunurdu. Londra Köprüsü'nün kuzey bitiminde Londra Kulesi'nde 500 ila 600 ton arasında barut saklanıyordu. Bunların büyük bir bölümü iç savaş döneminde Oliver Cromwell'in kurduğu ordunun eski üyelerinin o dönemki misket tüfeklerini ve tüfekleri kullanırken gerekecek barutu hâlâ tutmalarından dolayı kalmıştır.

Londra şehri ile Thames Nehri'nin güney kıyılarını birbirine bağlayan tek yapı olan Londra Köprüsü 1632 yılında çıkan yangında, üstüne evler inşa edilmiş olduğu için ağır can kayıplarının yaşandığı bir alan olmuştu. Pazar günü şafak sökmeye başladığında yanmaya başlayan bu evleri Londra Kulesi'nden izlemekte olan parlemento üyesi Samuel Pepys tutmuş olduğu günlüğünde köprüde yaşayan dost ve akrabaları için duyduğu kaygıları yazmıştır ^[13]. Köprü üzerindeki bu evlerdeki yangının güneydeki Southwark semtine sıçrayacağından korkulduysa da bu, köprünün üzerindeki evlerin arasında bulunan ve bir set görevi gören boşluklar nedeni ile önlenmiştir. ^[14]

5.5 metre yüksekliğindeki Roma şehir duvarları yangından kaçanları alevlerin tam ortasında bırakma riskini taşırdı. Nehir kıyılarında bir yer yanmaya başladığı zaman tekne ile kaçma yolu kapalı ise şehirden tek çıkış duvarların belirli yerlerinde bulunan 8 çıkış kapısıydı. Şehirde itfaiye çalışmalarına engel olan en büyük etmen cadde ve sokakların darlığıydı. Normal günlerde bile at arabalarının, yük taşıma araçlarının ve yayaların aşırı dar sokaklarda, düzensiz bir biçimde park etmeleri büyük bir karışıklığa neden olurdu. Büyük Yangın süresince de sokakları bağlayan üstü kapalı pasajlar, felaketten kaçan ve kurtarabildikleri mal ve eşyalarını buralara yığan evsizler tarafından işgal edildi. Yangına müdahale etmeye çalışan itfaiye ekipleri bu bölgelerde boşuna vakit kaybettiği için yangınların meydana getirdiği tahribat da bir o kadar arttı.

[değiştir] 17. yüzyıl itfaiyeciliği

Yangınlar, mumlu aydınlatmaların kullanıldığı, açık ocak ve şöminelerin bulunduğu tahta evleri ile yanıcı maddelerin istiflenmiş olduğu depoları olan Londra'da oldukça alışılmış olaylardı. Adından söz edilecek bir polis ya da itfaiye örgütünün bulunmadığı Londra'da Trained Bands adı verilen yerel askerlerin oluşturduğu, acil durumlar için hazır bulunan bir devriye grubu vardı. Yaklaşık 1.000 gözcü ve tellaldan oluşan bu grubun bir görevi de geceleri sokak ve caddelerde gezerek güvenliğin yanısıra yangınları kontrol etmekti ^[15].

Halkın yangılarla mücadele yöntemleri oldukça yerinde ve etkili olurdu. Çevre ev ve sokaklarda yaşayan kişiler kilisenin çanları ile alarma geçirilir, halk alelacele olay yerinde toplanarak mevcut imkânlar dâhilinde imece usulüyle yangını söndürmeye çalışırdı. Yasalara göre tüm mahalle kiliseleri bu tür acil durumlara hazırlık amacıyla, yüksek, taşınabilir merdivenler, kovalar, baltalar ve gerektiğinde duvarlara asılıp çekerek yıkabilmek için kullanılan yangın kancaları gibi birtakım donanımı bulundurmak zorundaydı ^[16]. Erişilmesi zor, yüksek binalarda ise kontrollü biçimde barut ya da bir takım patlayıcılıar kullanarak, yapılar göçertilir ölü bölgeler oluşturularak alevlerin komşu yapılara sıçraması önlenirdi. Büyük Londra Yangını'nın son dönemlerinde de oldukça sık başvurulan barutla çökertme işlemi, bazı tarihçilerce bu yangını durdurmak için yapılan mücadelenin kazanılmasının temel nedeni olarak gösterilir ^[17].

Yanmakta olan bir yapıyı yangın kancalarıyla bölüm bölüm yıkmak da yangının diğer yapılara vereceği olası zararları önlemek için oldukça etkili bir yoldu fakat Büyük Yangın'da bu işlemlerin uygulanamamasının nedeni dönemin belediye başkanının gerekli emirleri vermemesi ve liderlik vasıflarını taşımamasıydı ^[18]. Bu nedenle, Kral II. Charles'tan bizzat "Hiçbir eve acımayın" emri gelene kadar yangın birçok evi çoktan yakıp yok etmişti.

Büyük Yangın'da su ile müdahale yöntemi de başarısız oldu. Kentte yüksek ve eğimli bir tepede bulunan, Thames Nehri'nden doldurulmuş bir su kulesi ile Islington semtinde bulunan su deposu, karaağaç ile yapılmış boru sistemi yardımıyla 30.000 eve su dağıtırdı ^[19]. Kentte çoğu zaman yanmakta olan yapının yakınında bir boruyu açarak hortum bağlamak ya da kovaları doldurmak da mümkün olurdu. Bununla birlikte yangının başlama noktası olan Pudding Sokağı zaten nehre oldukça yakın bir yerdeydi. Böyle bir durumda yangının başladığı dükkânın bulunduğu yere açılan tüm yollara, bir kısmı nehirden kovalarla su taşıyan, bir kısmı da boşalan kovaları doldurmaya giden iki sıra itfaiye işçisi konuşlandırılmış olmalıydı. Fakat Pepys'in günlüğünde yazdığı yorumlara göre, halk yangına müdahale etmek yerine gerekli eşyalarını alarak olay yerinden kaçmaya çalışmıştır. Yetersiz müdahale nedeniyle alevler yavaş yavaş nehir kıyısına doğru ilerlemiş ve sonunda yanıcı maddelerin bulunduğu ambarlara ulaşmıştır. Yangın ayrıca Londra Köprüsü'nün altında bulunan ve Cornhill'de bulunan su kulesine su sağlayan su çarklarına da zarar vermiş ve sonuç olarak yangında nehrin ne normal suyundan ne de şebeke suyunun sağladığı sudan yararlanılamamıştır.

Londra, daha önceki büyük ölçekli yangınlarda da kullanılmış olan gelişmiş bir itfaiye teçhizatına sahipti. Fakat Büyük Yangında gerçekten işlevsel bir alet olan yangın kancalarının yanında, büyük su pompalarının daha fazla işe yaradığı pek nadir görüldü. Sadece bir kısmı tekerleğe sahip olan bu pompalı su araçları genellikle tekerleksiz kızaklara bağlı olurdu ^[20]. Uzun mesafelerde olay yerine taşınıyor oldukları gibi su dağıtan hortumları olmazdı ve seyyar bir çeşme gibi musluklardan su doldurulurdu ^[21]. Büyük Yangın'da da gerek tekerlekli gerek kızaklı birçok söndürme aracı olay yerine taşınmaya çalışılmıştır. Birçok kişi hızlıca Thames Nehri kıyısında bu pompalı araçları doldurmayı denerken, araçların bir kısmı suya düşmüş ve binalardan yükselen alevlerin ısısı, çoğunda hortum bile bulunmayan su araçları ile yangına müdahaleyi imkânsız kılmıştır bundan dolayı söndürme çalışmaları sırasında yangının başlangıç noktası olan Pudding Sokağı'na hiç yaklaşılamamıştır.

[değiştir] Yangının başlangıcı

Birçok Londralının yangın sırasında yaşadığı kişisel deneyimler, mektuplarında ve anı defterlerinde yazılmıştır. İngiliz Yenilenme Dönemi'nin en önemli iki günlük yazarı Samuel Pepys (1633–1703) ve John Evelyn (1620–1706) yangın boyunca yaşanmış olan olayları ve kendi görüşlerini gün be gün yazmışlar ve şehrin hangi köşesinde ne olup bittiği hakkında herşeyden haberdar olmak için büyük çaba harcamışlardır. Bu günlük yazarlarının her ikisi de yangının sonlandırılabildiği Çarşamba günü evlerini yitirmiş olan kişilerin toplandığı, şehrin kuzeyindeki Moorfields park alanına gitmiş ve olayları yakından görmüşlerdir. Yazdıkları yazılar, yangının ardından anlatılan söylenceler arasında en güvenilir kaynaklardır. Bunların yanında Büyük Londra Yangını ile ilgili 2001 ve 2003 yıllarında yazılmış en son iki kitapta, yangın başladığında Westminster Okulu'nda öğrenim görmekte olan 16 yaşında bir öğrenci olan William Taswell'in de notlarından yaralanılmıştır.

1664 ve 1665 yıllarında iki yağmurlu yaz mevsiminin ardından Londra 1665 Kasım'ından başlayarak kurak bir yıla girmiş ve buna bağlı olarak Londra'nın meşhur ahşap evlerinin odunları bütünüyle kurumuştu. Bu yapıların arasında bulunan Pudding Sokağı'ndaki ekmek fırınını saran alevler de doğudan esen yerel rüzgârlar ile batı yönünde tüm kente yayıldı.

[değiştir] Pazar günü

2 Eylül Pazar günü saat gece yarısını henüz geçiyorken Thomas Farriner adında bir kişinin işlettiği ekmek fırınında bir yangın başladı. Dükkânın üstünde yaşamakta olan Farriner ve ailesi de, üst katta alevler arasında sıkıştı. Fakat her biri üst kat penceresinden, komşu eve geçmeyi başararak yaşamlarını kurtardı. Pencereden pencereye geçmekten korkan ve bunu yapamayan evin başhizmetçisi o gece başlayan Büyük Londra Yangını'nın ilk kurbanı oldu ^[23]. Yangın başladığında ilk müdahale, alevleri hortumlarla söndürmeye çalışan komşulardan geldi. Kilise görevlileri olay yerine geldiğinde yangının daha fazla yayılmasını önlemek için komşu evlerin her birinin yangın kancaları ile yıkılmasına karar verdi. Ev sahiplerinin tepkileri üzerine, kararlar üzerinde tek söz sahibi olan kişi; başkan Thomas Bloodworth olay yerine çağrıldı. Belediye başkanı vardığında fırın dükkânından başlayan alevler komşu evleri çoktan sarmış ve rıhtımdaki kâğıt ambarlarına doğru ilerliyordu. Deneyimli itfaiye çalışanları bir an önce yıkım kararının gelmesi için söylenmekteyken bu teklif, böylesine ciddi bir durum karşısında afallamış olan başkanın dalkavuk ve evetefendimci davranışları yüzünden, -söz konusu evlerde bulunanların kiracı olmaları ve asıl ev sahiplerini bulmaya çalışmanın vakit kaybı olacağı gerekçesi ile- reddedildi ^[24].

Pazar günü sabah saat 7.00 sularında Donanma Teşkilatı'nda bir görevli olan Pepys yangını yüksek bir noktadan izlemek ve gördüklerinden edindiği izlenimlerini günlüğüne yazabilmek için Londra Kulesi'ne çıktı. Doğudan esen rüzgârların yangını tam bir felakete çevirdiğini; alevlerin birkaç kilise, 300 kadar ev ve birçok yapıyı yok ederek Thames Nehri kıyılarına kadar ulaştığınu yazdı. Londra Köprüsü üzerinde bulunan evler de yanmaya başlamıştı. Bir tekneye binerek Pudding Sokağı'na yakın bölgelerdeki tahribatı görmek için ufak bir geziye çıkan Pepys, günlüğünde kurtarabildikleri eşyalarını telaş içinde teknelere aktarmaya çalışan kişilerden bahsetmiştir ^[25]. O dönemde bir öğrenci olan William Taswell de yangının başlama noktasından sadece bir miktar ötesinde kendilerini botlara atmış, çıplak ya da ince bir battaniye ile örtünmüş yangınzedeleri gördüğünü belirtmiş, yangın sonrasında tekne ile ulaşım hizmetlerinin fiyatlarının aşırı ölçüde arttığı söylemiştir ^[26] .

Yangın, hızını kesmeyen rüzgâr nedeniyle hâlâ yayılıyordu. Pazar günü öğle vakitlerine doğru artık insanlar yangını söndürmeye uğraşmayı bırakıp, kaçmaya başladılar. Caddelerde akan insan seli, yük yığınları ve at arabaları, sokaklarda itfaiye ekiplerinin ve itfaiye araçlarının hareket etmesini imkânsız kıldı. Günlük yazarı Pepys de bu olayları gözlemlemek için gitmiş olduğu Whitehall'dan bir fayton ile dönmeye çalışmışsa da St Paul Katedrali önüne geldiğinde inip, yolculuğuna yürüyerek devam etmek zorunda kaldı. Tıka basa doldurulmuş yük arabaları ve yangından olabildiğince uzaklaşmaya çalışan insanların yolları doldurduğu sırada, halk tarafından daha dikkatli bir biçimde korunmakta olan ve yangının doğrudan tehlike teşkil etmediği bölgelerde bulunan mahalle kiliseleri, yangından zarar görmemesi için buralara yığılmış mobilya ve değerli eşyalar ile doldu. Pepys, belediye başkanının yanına ulaştığında onu, Kral'ın yangını önlemek için gerekli evleri yıkma emrine karşı söylenmekteyken buldu. Yangının kendilerini, onların yangını edebileceklerinden daha hızlı alt ettiğini söyleyen başkan, Kral Charles'ın, York kentinin dükü olan kardeşinden gelen yardım önerisine de karşı çıktı ve uyumak için evine gitti ^[27]. Kral II. Charles da şehrin durumuna yakından görebilmek için sarayından ayrılmıştı. Vermiş olduğu emirlerin hâlâ uygulanmamış, evlerin hâlâ yıkılmamakta olduğunu gören Kral, Belediye Başkanı Thomas Bloodworth'u görevinden azletti. Yangının ilerleme yönü olan batıda, henüz yangının ulaşmadığı evlerin bir kısmının yıkılarak arada set oluşturulması işlemi için emir verdi ^[28]. Geçmiş yangınlarda büyük başarılar kazanılmasına yardım etmiş bu yöntem, çok geç uygulamaya konduğu için, zaten kontrolden çıkmış olan yangına karşı hiç bir işe yaramadı.

Pazar gününün akşam üzeri, yangından 18 saat sonra, Pudding Sokağı'ndaki alevler yakınına yaklaşılması bile imkânsız olan bir ateş fırtınasına dönüştü. Hava akımlarıyla alçaktan yükseğe doğru hareket eden muazzam alevler zaman zaman evlerin cumba ve çıkıntılı balkonlarının hava akımlarını yavaşlatması nedeniyle geri püskürüyordu. Doğu yönünden esen güçlü yerel rüzgârlar da, korkulduğu gibi alevlere yeni bir oksijen kaynağı olarak yangının düzensiz biçimde hem kuzeye hem de güneye doğru yayılmasına neden oldu ve yangının söndürülebilmesi işlemini zora soktu.

Akşamüstü, eşi ve bazı arkadaşlarıyla olayları görmek için tekrar nehirde bir gezintiye çıkan Pepys teknede rüzgârın uçurduğu kıvılcımlar artık dayanılmaz hâle gelemeye başladığında bir kahvehaneye girerek karanlık çökene kadar bekledi ve günlüğünde Londra Köprüsü ve nehrin kıyısının nasıl alevler içinde olduğunu görünce göz yaşlarını tutamadığını ifade etti.

[değiştir] Pazartesi günü

3 Eylül Pazartesi günü şafak vaktinde yangın batı ve kuzey yönlerinde ilerliyordu. Alev fırtınalarının oluşturduğu hava akımları yangını bir gün öncesinden daha kuzeye ve güneye itiyordu ^[29].

Yangının güney yönünde olan ilerlemesi doğal bir set görevi gören Thames Nehri'nin yardımı ile büyük ölçüde hız kesti; yalnız Londra Köprüsü üzerinde yer alan evler yanmış ve alevler köprünün güney bitiminde yer alan Southwark semtini tehdit ediyordu. Alevlerin buraya ulaşmasından önce alınan önlemler doğrultusunda; semt ile köprü arasına set çekilmesi alevlerin semte sıçramasını engelledi. Bunun yanısıra köprünün üzerinde bulunan evlerin de aralarının açık olması 1632 yılındaki yangında olduğu gibi yangının daha güneye yayılmasını önleyen bir başka etmen oldu ^[30].

Güney yönünde ilerlemesi kesilen yangın hız kesmeden kuzeye şehrin merkezine yöneldi. Birçok gözlemci, yangının ikinci gününe girildiğinde Londralıların çaresizliklerini, Royal Exchange ve Cheapside Caddesi gibi o gün alevler tarafından yok olma tehilkesi ile karşı karşıya olan, kentin gözde mekânlarını kurtarma çabalarını sık sık vurgulamıştır. Ancak çoktan kontrolden çıkmış olan yangını hiç bir güç durduramamış, ikinci günün akşamüstüne doğru Royal Exchange de alevlere teslim olmuştur. Bunun ile ilgili olarak saray çalışanı günlük yazarı Evelyn şöyle yazmıştır:

Yangın çok büyüktü ve insanlar afallamıştı. En baştan beri ümitsizlikten midir, kader midir bilmem; yangını durdurmak için kıllarını bile zor kıpırdatıyorlardı. Ağlamaktan ve feryat etmekten başka, yapılacak birşeyleri yok diye eşyalarını bile kurtarmaya teşebbüs etmeden çıldırmış yaratıklar gibi koşuşturuyorlardı. İşte böylesine bir şaşkınlık vardı üzerlerinde ^[31].

Evelyn şehrin merkezinden 6,5 kilometre kadar uzakta oturuyordu ve yüzden olayın ilk aşamalarını göremedi. Pazartesi günü bir at arabası ile, diğer bazı soyluların da katılımıyla, Pepys'in bir gün önce görmüş olduğu manzarayı kendisi de görmek için, Southwark'a Thames'in güney kıyılarına gitti. O gördüğünde felaketin boyutları çok daha büyüktü:

Nehrin kıyısı boyunca tüm şehir tüyler ürperten alevler içindeydi. Köprüdeki tüm evler, Thames kıyısı boyunca uzanan yollar, Cheapside'ın yukarıları, Three Cranes'in alt bölgeleri artık tamamen kül olmuştu ^[32].

Akşamleyin Evelyn, Thames'in şehri terkeden yük ve eşya dolu bot ve tekneler ile dolu olduğunu kaydetti ve şehrin dar çıkış kapılarından bir an önce geçip kuzeydeki ve doğudaki boş tarlalara ulaşmak isteyen at arabası ve insan selinden bahsetti.

Büyük bir tehlikeyle karşı karşıya olan şehirde daha sonra bu yangının bir kaza olmadığı dedikodusu baş gösterdi. Hortum biçimini alan rüzgârlar kıvılcımları ve yanmakta olan hafif nesneleri oldukça uzak yerlere taşıdı. Yangının çıkış noktasıyla uzaktan yakından ilgisi olmayan evlerin kolayca tutuşmaya uygun çatı ve yağmur oluklarının alev almasından ötürü yangının her yana yayılmış olması kentte bu yangınların her birinin kasıtlı olarak başlatıldığı söylentisini doğurdu. O dönemde sürmekte olan İngiltere-Hollanda savaşından dolayı tüm yabancılara süpheli gözüyle bakılmaya başlandı. Yakın zaman içinde yabancıların bir saldırı yapacağını ve yabancı topluluk temsilcilerinin evlere, kundaklama amacıyla ateş topları attıkları, kibrit ve tutuşturucu maddeler ile yakalandıkları duyumları yayıldı ^[33]. Tüm bu olaylar nedeniyle sokaklarda bir şiddet dalgası yayıldı ^[34]. William Taswell, bir Fransız ressamın dükkânını yağmalayıp, yerle bir eden kalabalığı ve bir nalbantın yoldan geçmekte olan bir başka Fransız adamın kafasına örs ile nasıl vurup yere serdiğini nasıl dehşet içinde izlediğini belirmiştir. Tüm bu olaylara neden olan korku ve kuşkunun neden olduğu saldırılar, yangının tüm tesisleri tahrip etmesinden dolayı iletişim ve haberleşme hizmetlerinin kesilmesiyle hız kazandı. Threadneedle Caddesi üzerinde yer alan, ülkenin dört bir yanına ulaşacak olan tüm belge, mektup ve havalelerin uğrayarak yol aldığı Postane Genel Merkezi, Pazartesi günü yandı. Yangın basımevine ulaşıp kül etmeden önce, çoğunluğu sosyete dedikodularından oluşan pazartesi sayısını basmayı başarabilen Londra Gazetesi, o sayısında pazar günü çıkan ve "hâlâ son şiddetiyle sürmekte" olan yangından sadece küçük bir not ile söz etti. Gazetenin her dediğine güvenen insanlar, bu konuyla ilgili bu kadar az haber çıkınca söylenen her şeye inanmaya başladı. Bunun ile birlikte barut komplocularının devamı niteliğindeki kişilerin oluşturduğu grubun ortaya attığı bir de dinî kışkırtma çıktı. Her yerde hâkim olmaya başlayan kuşkunun doğurduğu panik ve toplu paranoya yüzünden, yangını söndürmekle uğraşmakta olan tüm birimler, daha çok yabancıları, Katolikleri ve herhangi bir ortamda gördükleri dikkat çekici görünüşü olan kişileri tutuklayarak kalabalığın linç girişimlerinden kurtarmak ve olası yeni dedikoduları önlemek için çalışmaya başladılar.

Yangın yayıldıkça, genelde üst tabakaya mensup kişiler, şehir merkezindeki taşınır mallarını tehlike arz eden bölgelerden uzaklaştırmak konusunda büyük kaygılar yaşadılar. Fakat bu çalışabilir durumda olan yoksul kişilere bir iş kapısı sağladı. Özellikle teknesi, at arabası ya da binek hayvanı olan kişiler, varlıklı aileler tarafından kiralanarak eşya taşıdılar, bunlardan bazıları ise yüklenmiş oldukları mallarla ortadan kayboldular. Cumartesi günü, yangın başlamadan önce birkaç şilin karşılığında tutulabilen basit at arabaları ve faytonları, pazartesi günü yangının ikinci gününde tutmak için küçük bir servet ödemek gerekiyordu. Arabayla taşımacalık değere bindiği için faytoncuların yük taşımak için istediği para 40 £'u buluyordu ^[35]. (2005 yılında 4000 £ değerinde. ) Bunun sonucu olarak Londra yakınındaki her tekne ve at arabası sahibi kentin sunduğu bu fırsatlardan yararlanmak için yönünü, panik içindeki halkın, tepeleme yüklenmiş arabalarla çıkış kapılarında biriktiği Londra'ya çevirdi. Şehrin kapılarındaki karmaşa o kadar fazlaydı ki, pazartesi gününden sonra halkın kendi mallarını kurtarma derdine düşmek yerine, yangını söndürmeye yardım etmelerini sağlamak amacıyla tüm kapıların kapatılması kararı alındı ^[36]. Düşüncesizce alınan bu karar ertesi gün, henüz uygulanmadan yürürlükten kaldırıldı.

Cadde ve sokaklarda özellikle şehir kapılarının çevrelerinde düzen iyiden iyiye bozuldu. Pazartesi günü organize söndürme çalışmalarına başlandı. Yangını bir an önce söndürmekle yükümlendirilmiş olan Belediye Başkanı büyük olasılıkla pazartesi günü ya da daha önce kentten ayrıldı çünkü yangın hakkında tutulan tutanak ve ilgili belgelerin hiç birinde başkan Bloodworth'un adı geçmemiştir ^[37]. Acil durumun bu aşamasında Kral Charles yine devreye girdi ve York kentinin Dükü olan kardeşi James'i yürütülecek olan tüm çalışmaların başına getirdi. James yangının çevresinde belirli yerlere komuta merkezleri konuşlandırarak ve yoldan çevirdiği alt tabakaya mensup kişileren oluşan, ücreti dolgun bir yangın takımı kurdu. Kurulmuş olan her komuta merkezinin başına üçer saray çalışanı getirildi vu bunlar II. Charles'dan bizzat aldıkları emir ile gerektiğinde yıkım kararlarını vermek ile yetkilendirildiler. Bu arada James ve korumaları gün boyunca caddelerde gezerek saldırıya uğrayan yabancıları topluluğun hışmından kurtardı. Tüm bunları yaşayan bir kişi 8 Eylül'de bir mektupta "York Dükü, yangını sonlandırmak için bitmek tükenmek bilmez çabalarıyla herkesin kalbini kazandı" yazmıştır ^[38].

[değiştir] Salı günü

4 Eylül Salı yangının neden olduğu yıkımın en üst düzeye çıktığı gündür ^[39]. Bu günde iş başına bir önceki gün geçmiş olan York Dükü James'in Temple Bar'da kurulmuş olan kumanda merkezlerinden biri yardımıyla alevlerin batı yönündeki ilerleyişi Whitehall Sarayı'na ulaşmadan durdurulabilmiştir. Yardımcılarıyla yangını Fleet Köprüsü'nden Thames Nehri'ne kadar olan bölgede kontrol altına alan James, Thames'in bir kolu olan Fleet Nehri'nin de doğal bir set görevi görmesini umdu. Yine de Salı sabahı Fleet Nehri'ini de aşarak doğudan esen rüzgârlar nedeniyle yoluna hız kesmeden devam etti. Önüne geçilemeyen ve batıya doğru ilerleyen yangın karşısında, saray da olağandışı herhangi bir hareketlilik yoktu.

Batı doğrultusundaki ilerleyişi durduramayınca, yangının kuzeye doğru izlediği yol üzerinde bir engel oluşturuldu. Yapılan set akşam vaktine kadar alevlerin bu yöne doğru olan ilerlemesini kontrol altına aldı. Eş zamanlı olarak geniş, gösterişli üst kesimlere hitap eden mağazalar ve dükkânların bulunduğu Cheapside Caddesi'ne ulaştı.

Herkes eski St Paul Katedrali'ni kalın taş duvarları ve doğal bir set görevi gören çevresini kuşatmış boş kent meydanı ile yangından zarar görmeyecek, kesin güvenli bir sığınak olarak gördü. Yangın yayılmaya başladığından itibaren insanlar değerli mal ve eşyalarını buraya getirdi. Normal alanları eşyalar ile dolu olan katedralin bodrumu da Paternoster Meydanı'ndaki kitapçı ve basımevlerinin tıka basa istiflenmiş stokları ile doluydu. Kilise binası onarım görmekteydi ve salı gününün akşamı alevlere teslim olacak olan tahtadan yapı iskeleleriyle çevriliydi.

Okuldan çıkıp eve gitmekteyken Westminster Merdivenleri'nde olayların başladığını gören William Taswell alevlerin katedrale ulaşarak iskeleyi yakmasını ve iskeleden sıçrayan alevler ile ahşap çatı kirişlerinin tutuşmasını bizzat izledi. Daha sonra alevlerin ısısından dolayı katedralin kurşundan yapılmış çatısı erimeye başladı, ardından kitap ve kâğıt stoklarının bulunduğu deponunda alevlere teslim olması ile katedral bütünüyle alevler içinde kaldı. Katedral kısa süre içinde, içindeki tüm stok ve değerli eşya ile birlikte bir enkaza dönüştü.

Salı günü alevler doğuya Londra Kulesi'ne, kulenin çevresinde bulunan barut depolarına doğru ilerlemeye başladı. Bütün gün, batıda söndürme işlemleri ve önlemler ile uğraşmakta olan James'in söndürme takımından yardım gelmeyince kulenin garnizonu kendi işlerini halletmek için işe koyuldu. Kulenin çevresinde bulunan bir çok ev barutla havaya uçurularak, alevlerin kuleye ulaşması engellenmeye çalışıldı.

[değiştir] Çarşamba günü

Rüzgâr salı günü akşam vaktinden başlayarak hız kesmeye başladı ve kule garnizonunun oluşturmuş olduğu setler 5 Eylül çarşamba günü işlevini yerine getirmiş oldu ^[40]. Pepys hâlâ için için yanmakta olan kenti gezdi ve manzarayı görmek için Barking Kilisesi'nin kulesine çıktı: "Bir enkazın yaşamımda gördüğüm en acı yansıması". Hâlâ ayrı ayrı noktalarda yanmakta olan yapılar olmasına rağmen, büyük yangın artık sona ermişti. Pepys şehrin hemen kuzeyinde yer alan Moorfields'da "evsiz kalmış zavallı yangınzedeler"in sığındığı parka gitti. Parkın çevresinde ekmek fiyatlarının ikiye katlandığını kaydetti. Evelyn, kimi derme çatma çadırlarda, kimi ilkel barakalarda kalmakta olan yangın mağdurlarının merkezi hâline gelmiş olan Moorfields'ın dışındaki merkezlere de yolculuk etti: "Çoğu bir paçavradan bile yoksun, gerekli araçlar, bir yatak, bir sofra yok... Yoksulluk ve sefaletin en son noktası" ^[41]. Evelyn, açlık ve yokluktan ölmek üzere olmalarına rağmen kimseden bir kuruş bile istemeyen bu insanların gururuna hayran kaldığını belirtmiştir.

Yabancı teröristler ile Fransızlar ve Hollandalıların gerçekleştireceği bir saldırının korkusu, büyük bir ruhsal sarsıntı içinde bulunan yangın mağdurları arasına hep olduğu kadar yüksek oldu. Çarşamba günü Moorfields ve Islington'da bu nedenle büyük bir kitlesel panik çıktı. Fleet Caddesi üzerinde gökyüzünde görülen bir parlama 50.000 kadar Fransız ve Hollandalının yangının başlatmış olduğunu bitirmek için işe koyulduğunu; erkeklerin kafalarını kesmek, kadınların ırzlarına geçmek ve zaten az miktarda olan mallarını ele geçirmek için Moorfields'e doğru yol aldıkları söylentisini doğurdu. Caddelere akan korku içindeki kalabalık, zaten çoğu şehirden kaçıp gitmiş olan yabancılardan gördüklerinin üzerlerine saldırdı. Evelyn öfkeli ve korkulu kalabalığın büyük bir zorlukla kraliyet güçleri tarafından Moorfields'a geri itildiğini kaydetti. Durumlar öylesine karışık ve büyük çaplıydı ki Kral II. Charles tüm Londralıların monarşiye karşı ayaklandığını düşündü. Şehirde gıda üretim ve dağıtımı neredeyse yok denebilecek düzeye geriledi. Charles kente her gün yeterli oranda ekmek getirileceğini açıkladı. Çevreye yiyecek satışı yapan güvenli marketler kuruldu. Bu marketler ürün satmanın yanı sıra, para karşılığında ya da değiş tokuş ile ürün de alıyordu.

[değiştir] Ölümler ve yıkım

Yangın ile ilgili, resmî olarak sadece birkaç ölüm kayda geçmiştir. Bunun ile birlikte, anlatılanlara bakıldığında da ölü sayısının oldukça az olduğu sanılmaktadır. Tarihçi Roy Porter bu sayının 8 dolaylarında olduğunu, ^[42] Tinniswood ise tek haneli sayıları aşmadığını söylemiştir. Tinniswood bu sayının sadece, yangından yanma yoluyla ya da duman zehirlenmesi nedeniyle meydana gelen ölümleri kapsadığını, bazı ölülerin kayda geçirilmemiş olabileceğini ve mağdurların kurduğu çadır kentlerde de birçok kişinin açlıktan öldüğünü belirtmiştir ^[43]. Ayrıca hiç bir zaman haklarında kayıt tutulmayan yoksul kişilere ne olduğu hakkında da bilgi yoktur.

Yangın sadece ahşap yapılar ile değil, Thames Nehri'nin kıyısı boyunca kurulmuş depolarda bulunan kömür, yağ, zift, mum, barut, alkol, terebentin, kumaş topları ve saman balyaları ile de beslenmiştir. Rıhtımda bulunan, ergime noktası 1250 °C ile 1480 °C arasında olan ithal edilmiş çelik bloklarını ve şehir kapılarının 1100 °C'de ergiyen demir kilit ve zincirlerini yok etmiş olan alevlerin, insan vücudundan geriye herhangi birşey bırakmayacağı gerçeği göz önünde bulundurulduğunda ölü sayısının kesinliği hakkında birşey söylemek zordur. İnsan vücudunda bu ısıya dayanabilecek tek bölüm dişler olsa da, bu ne on binlerce ton moloz ve enkaz altında değerli birşeyler arayan yangınzedelerin ne de kentin tekrar imarı için çalışan temizlik işçilerinin umrunda olmuştur. Sağduyu için dikkat çekmeye çalışan Hanson, daha önceki dönemlerde çıkan yangınları da göz önüne alarak, alevlerin hep yoksulların köhnemiş evlerinin bulunduğu bölgelerde hızla yayıldığını, yaşlı, genç, sağlam, sakat herkesi külleri ile birlikte enkazın altına gömdüğünü, ölü sayısını 8 - 10 değil ama belki birkaç yüz, hatta birkaç bin olmasının mümkün olduğunu söylemiştir ^[44].

Toplam yıkımın aralarında 13.200 ev, 87 kilise, 44 şirket binası, Royal Exchange, St Paul Katedrali, Bridewall Sarayı, şehir hapishaneleri, postane binası genel merkezi ve şehrin batı giriş kapılarının üçünün de bulunduğu birçok yapı vardır ^[45]. Oluşan zararın parasal boyutları hakkında ilk öne sürülen görüş o dönemin parası ile ilk olarak 100.000.000 £ olarak tahmin edilmiş daha sonra kesin olmayan bir rakama, 10.000.000'a indirgenmiştir. 2005 yılı piyasasında bu oran 1.000.000.000 £'a denk gelmektedir. ^[46]

[değiştir] Olayın ardından

Olayların ardından yangını başlatan kişiyi belirleme çalışmaları, Westminster'daki yangını Papa'nın bir ajanı olarak kendisinin başlattığını itiraf eden, saf ve kendi hâlinde bir Fransız saat tamircisi olan Robert Hubert'in sözleri ile birden kesildi ^[47]. Kendisi daha sonra söylediklerini değiştirerek yangını Pudding Sokağı'ndaki ekmek fırınında başlattığını söyledi. Suçu üstlendiği için Hubert, 28 Eylül 1666 tarihinde Londra, Tyburn'de asılarak idam edildi. O öldükten sonra kendisinin yangın bittikten ancak iki gün sonra Londra'ya girdiği ortaya çıktı ^[48].

Yangını Katolikler'in çıkarttıkları iddiası Katoliklik yanlısı olan Kral II. Charles'ın karşıtları tarafından büyük bir politik propaganda olarak kullanıldı. Felaketin ardından baş gösteren kaos ve düzen eksikliği nedeniyle Charles bir ayaklanmanın yaşanmasından çok korktu. Yangında evlerini yitirmiş olan herkesi Londra'nın dışında biryerlere yerleşmeleri için teşvik eden bir duyuru yayınladı. Bir bölümü Oxford'a göç eden bu evsizlerden ne kadarının ayrıldığı ve nereye gittiği belirsizdir.

Charles'ın da destek verdiği harap olmuş şehrin köklü değişiklikleri ile yeniden kurulması için bir çok tasarı ortaya sürüldü. Saray ve şehir otoritelerinin yıkılmış evleri ve üzerlerinde bulundukları arsaların asıl sınırlarını belirlemek ve asıl hak sahipleri ile iletişim kurarak zararı tazmin etmek için başlattıkları girişimden daha sonra vazgeçildi.

Hangi mülkün kime ait olduğunun belirsizliğinin doğurduğu tartışmalar nedeni ile ortaya sürülen süslü, şatafatlı geniş meydan ve bulvarları olan şehir imar planı hiç bir zaman hayata geçirilemedi. Ne iletişim kurulacak bir mülk sahibi vardı, ne de ödenecek zararın hesabı belliydi. Bu nedenle aynı cadde ve sokak planı üzerine şehir bu kez, daha geniş caddeler, daha iyi görünüm, ve yangına fazla daha fazla güvenlik önlemi ile tekrar inşa edildi. Thames Nehri kıyısı boyunca rıhtımlar oluşturuldu ve nehre girişi engelleyen hiç bir yapıya izin verilmedi. Tüm bu yapılanların içinde, en önemlisi evler bu kez ahşaptan değil taş ve tuğladan ile yapıldı. Kamu binaları yangın öncesinde bulundukları yerlere yeniden kuruldu.

Kral Charles'ın isteği doğrultusunda Christopher Wren ve Robert Hooke tarafından, yangının almış olduklarını anmak amacıyla bir anıt tasarlandı ve felaketin başlangıç noktası olan Pudding Sokağı'na yakın bir noktaya dikildi. 61 metre yüksekliğinde olan ve Londra'da kısaca The Monument olarak bilinen anıt Londra'nın en çok ziyaret edilen tarihî yerlerindendir ve bölgedeki bir metre istasyonuna adını vermiştir. Anıtın yapımında ayrıca "... Papa'nın hainlik ve fesatlığı yüzünden bu şehrin en büyük yangını başladı..." gibi sözler ile Katoliklere de ağır ithamlarda bulunuldu. 1685'den 1689'a kadar II. James'in tahtta bulunduğu süre dışında bu yazılar 1830 yılına kadar kaldı ^[49].

Smithfield'da bulunan yangınla ilgili bir başka yapıda Pye Köşesi'nin Altın Çocuğu adlı heykel anıttır. (İngilizce: Golden Boy of Pye Corner). Anıtın yazıtlarında bulunan bilgilere göre, Pudding Sokağı'nda başlayan yangın, bu heykelin bulunduğu noktada bitmiştir. Heykelin yazıtında yangın ile ilgili olarak, Londralılara açgözlülükleri yüzünden Tanrı'nın kentin üzerine saldığı bir gazab olarak söz edilir.

Yangından bir yıl önce, 1665 yılında baş gösteren hıyarcıklı veba salgınının Londra nüfusunun altıda birini, yaklaşık 80.000 kişiyi öldürdüğüne inanılmaktadır ^[50]. Bu salgının Büyük Londra Yangını'ndan sonra bir daha hiç tekerrür etmediği söylenir ^[51]. Bunun nedeni olarak yangının sağlığa uygun durumda olmayan köhne evleri, hastalığı insanlara bulaştıran başlıca etmenler olan fare ve pireler ile birlikte yok etmesi olarak gösterilir. Birçok tarih araştırmacısı yangının salgınları önlemede her hangi bir etkisi olmadığını öne sürer. Londra Müzesi'nin resmî internet sitesinde yangının hastalığın durmasında etkisi olduğu söylense de ^[52] tarihçi Roy Porter yangının eski evlerin bulunduğu varoş bölgelere zarar vermediğinin altını çizer ^[53]. Daha sonraki dönemlerde söylenen tıbbi açıklamalar ise hastalığın eşzamanlı olarak tüm Avrupa ülkelerinden kalktığını belirtir ^[54].

[değiştir] Notlar

[değiştir] Kaynaklar

• İngilizce Wikipedia'daki 31 Mart 2007 tarihli Great Fire of London maddesi

[değiştir] Dış bağlantılar

• (İngilizce) BBC history site
• (İngilizce) Museum of London answers questions
• (İngilizce) Channel 4 animation of the spread of the fire