Bal d'a Zinca
De Biquipedia
Ista fuella ye escrita en sobrarbés.
Ra Bal d'a Zinca ye ra bal que forma ro riu Zinca á mientres d'o suio transcruze d'o Sobrarbe, dend'es monezipios de Tella ent'Abizanda. Ye considerada a tal dimpués que ro río sobrepase ro Forato d'as Debotas, per tanto, eixiu d'a Bal de Bielsa, encara que belas begadas se bi clama asinas también en es trangos inferiors d'o riu per Semontán i ra Zinca Baxa.
Ro Forato d'as Debotas ye un congoste calcario que tanca ro paso d'a Zinca d'entre Salinas e l'Infortunada, entre ras bersanz de Craparizas i O Mataire (d'o mallo d'a Punta Lierga) i Coscollar i San Andreu (d'a Montaña de Tella -Punta Laquín (1290m), Punta Tella (1439m) e Peña Silbán (1336m)-). Cuan ra Zinca n'amaneixe per ro lugar de l'Infortunada, troba-se que ne fan benefizio hidroelectrico con uno entibo, clamau ofizialment "Embalse de Laspuña" (lugar d'o cuo ne dista cuasi 8 Km) pero que á ista redolada se li conoxigue como á Entiu de l'Infortunada, ro cuo libra l'augua que reculle d'a Zinca i de l'Irués ent'a zentral hidroelectrica, prenzipal motor economico d'o lugar durantes d'añadas.
Ra calz desprenuta d'as peñas á es primers quilometros d'a Zinca fa que l'augua entibada en ixa reclosa siga d'una color carauteristica, blanquinosa, mas que no transparenta.
Ras fondaletas d'Os Guaz, como son clamadas astí ras bailetas que leban, auguasbal, enta l'aubridura de l'Ospital de Tella, an bi desaugua ra Yaga, (baxo d'a man d'a Lenera Mala -d'o mallo d'a Peña Solano-) fan ra serpién ent'as faldadas d'A Espuña i d'a Peña Montañesa, altaria an ro río només bi toca ro lugar d'Escalona. Ra Bal de Puertolas amorta astí, aportando l'augua d'o Bellós e de tota ra cuenca d'a Bal d'Añisclo i d'a Bal de Bió.
Fent bel resumen; en es quilometros que separan Salinas, puesto an termina ra Bal de Bielsa, e l'esembocadura d'o Bellós, ra Zinca bi ha aplegau ras afluienzias de cuatro grans afluienz (como no en beierá més ent'a l'Aínsa): ra Zinqueta (que bi aporta l'augua d'a Bal de Chistau), ra Garona de l'Irués (con ras auguas d'o mallo de Cotiella i d'a Balle d'A Espuña), ra Yaga (esaguant d'a Montaña Sesa i d'as Colladas d'Escuaín) e finalment ro Bellós, chunión deras cuencas d'Añisclo i de Bió.
Dimpués d'ixo, ra bal d'a Zinca se fa solanera i aubierta ent'o sud á trabiés d'a fertile Ribera d'a Buerda, ra muga natural d'entre l'alto i ro baxo Sobrarbe, ro primer monezipio an no bi ha garra abietars ó Faberas. En l'Aínsa, l'Ara bién ta unir-se ent'a Zinca cuasi en ras rematanzas de l'Entiu de Meyano, perque á ras añadas que son pliebudas, l'augua entibada plega ent'o pont de Banastón d'a ziudat amurelada. Ye ixe ro final dera bal en Sobrarbe autualment. En autres tiempes se feba continuidat ent'Abizanda i ras estribazions inferiors d'a redolada, pero autualment, con una munión de lugars desabitaus i dos cuencas entibadas fan-la trencada. Dimpués, bela suerte de suzesión d'entibaches mantinen ra Zinca amortada ent'á l'eixida ent'o Semontán.
[Editar] A fabla d'a Zinca
Ibi son muitos es lugars i lugarons en l'eixe zentral de Sobrarbe an se-bi charra l'aragonés encara á l'autualidat. No obstante, l'emprego d'a fabla local ye restrinxiu ta l'uso domestico, mientres que ro castellán ye estendillant-s'ie á cada añada. Ye ra fabla castellana ra fabla empregada en es comerzios i en ra fuerta autibidat turistica d'a bal. Asinas, muitos d'es lugars que embolican ra carretera A-138 han perdiu prauticament totas ras suias trazas en ras zagueras 30 añadas.
Ra bariedat dialeutal ye clamada astí Sobrarbe (p.ex. charrar ro sobrarbe). Como pasa con toz es dialeutos de l'aragonés que fincan á bals arredoladas, ye prou difizil d'establir-ne an bi son ras diferenzias d'entre ers. En ro caso de Sobrarbe, no son garra claras ras diferenzias d'entre ros dialeutos d'a bal zentral i ros d'a caperelera d'o mesmo río u encara que d'es de l'alta bal de l'Ara (charres bergoteses). Ra ragón d'isto ye que tradizionalment ras bals altaragonesas no yeran estancas, si que muitos d'es suyos ofizios teniban implicazions de treslatos i d'aber de biachar d'entre bals arredoladas. Asinas, collas de nabaters, picadors, pastors, etc. de bals bezinas paseban temporadas en es lugars d'uno u autro puesto, emfuertezint ro bagache d'expresións i trazas dialeutals que zirculeban continuament d'entre d'as bals.
Per ixo, ra clasificazión d'es dialeutos per ras bals an s'ibi charran ye difizil, i respond unicament ent'a nezesidat clasificatoria d'es lingüistas, més que ent'a garra diferenzia que estie tanxible t'es suios charranz. En l'autra mano, también cale mentar que ro prozeso de degradazión i de castellanizazión fura que bi ha experimentau ra fabla á ras zagueras decadas d'o sieglo XX, bi ha portau enta l'atomizazión d'as comunidaz de fablanz á zerteras bals. Asinas, cuan l'estudeoso se referix ent'es charranz d'o Belsetán ó d'o Bergotés, no ye pensando que d'entre istas bals bi poderia aber nuclios de fablanz i que, a més, ixes dialeutos mantienen prauticament intautas ras trazas comuns que feban que, decadas entazaga, formeren parti d'o mesmo sistema dialeutal.
