Ordinateur
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Un ordinateur a so ur benweg ewid kalkuliñ pe ewid kontrolliñ operaçionoù nivereg pe c'hoazh lojik. Gwraed e vez an ordinateurioù gant komponantchoù ewid ober operaçionoù simpl ha termened-mat. Toud ar c'homponanchoù-se, lakaed da labourad assambles, a bermet d'an ordinateur da dretiñ an data.
Un ordinateur, mar be konfigured à-feçon (programmed, dreist-oll), a hall bud lakaed da vodelisañ arwezioù-so deus ur problem, pe ur lodenn deus ur sistem. Mod-se, bouetaed gant dataennow, e vo gouest, aotomatikamant, da resolviñ ar problem, pe da zivinañ komportamant ar sistem.
An diciplin ewid studïañ an teori, ar fardañ, hag an implij deus ordinateurioù a so an informatik.
Taolenn |
[kemmañ] Priñsipoù jeneral
Ordinateurioù a hall kerzhoud dre lusk-dilusk pezhioù mekanik, electronioù, fotonioù, partikulioù kwanteg, pe fenomenoù fisik all anavezed mad-tre. Mar zo bed farded ordinateurioù gant teknolojïoù a-beb-sort, an anavezetañ re a vez gwraed gant komponantchoù elektronik.
Moaian zo da vodelisañ direktamant ar problem da resolviñ, da-lâred-eo e vo mapped ar problem an tostañ possubl d'ar fenomen fisik emaer oc'h eksplwatiñ. Da skwer, ar flod elektronioù a hall bud implijed da vodelisañ ur flod-doùr e-barzh ur barraj. Ordinateurioù analojik evel-se a so bed kumun ba bloawezhioù 1960, med n'int ked mui, pe dibaod.
Hiziw an dez, da implijañ ordinateurioù, e vez troëd ar problem en termoù matematik da gomañs. Toud an data interessant a so koded dre ar sistem nivereg binar (gant unanoù ha zeroioù hebkén). Ha toud an operaçionoù war an data a so redused en algebr boolean simpl.
Sirkuioù elektroneg a so implijed neuse ewid represantiñ an operaçionoù boolean. Peogwir ogosig toud ar matematikoù a hall bud redused da operaçionoù boolean, un ordinateur elektronik buan a-walc'h a so gouest da atakiñ an darn vrassañ deus ar problemoù matematik (hag an darn vrassañ deus ar problemoù informatik a hall bud troëd da problemoù matematik). An ide gentañ, an hini he-deus gouestled an ordinateurioù nivereg modern, a so bed identifïed formelamant hag esplored gant Claude E. Shannon.
Ne hall ked toud ar problemoù matematik bud resolved gant ordinateurioù. Alan Turing en-deus identifïed peh-sort re a hallfe, ha peh-sort re na hallfe ked, oh fontañ neuse an informatik teorik.
Ur wezh achued kalkuliñ gant un ordinateur, ar resultajoù a hall bud diskouezed d'an implijer e-gis output, gant benviji-output evel : ampoulioù elektrik, LED-où, moniteuriow, hà mouleresed.
Danvez implijerion, bugale ispessialamant, o-defe deur ewid kompren an ide important-mañ, lar an ordinateur a so ur mekanik hebkén, n'eo ked gouest nà da "soñjal" nà da "gompren" ar gerioù a vez diskouezed gantañ. Ne rà ked nemed selled mekanikamant ouzh taolennoù preprogrammed gant linennoù ha liwioù, traou ha so troëd da forzh peh-sort patternoù-gouloù gant ar benweg output. An empenn humen hebkén a anavez ba patternoù-se letrennoù ha niverennoù, hag a stag sinifïañs dehe. Toud pezh a rà an ordinateurioù beteg bremañ eo manipuliñ electronioù ekwivalant lojikamant da zeroioù hag unanoù ; ne haller ked c'hoazh emuliñ spered ha koñsiañs un den. Gweled intelijañs artifissiel.
[kemmañ] Etimoloji
Ar ger "ordinateur" a so bed kenniged en galleg da gomañs. Ar saosneg (ha bern yezhoù all dre ar bed) a rà gant "computer" (kompoderes, mekanik da galkuliñ).
[kemmañ] Kresk esponañsiel implij an ordinateurioù
Ar benwiji informatik o-deus doubled à g'halloud (instruksionoù treted beb segond dre 1000 US$) beb 18 pe 24 mis, dibaoe 1900. Gordon E. Moore, unan deus fontourion Intel, en-doa diskouezed ar perzh-se deus kresk an implij ordinateurioù, en 1965. Komsed e vez deus "Lesenn Moore", daoust mà n'eo ked ur lesenn en gwirionez, un tandañs kentoc'h. Da heul ar c'hresk-se e kresk ar v-miniaturisassion. An ordinateurioù elektronik kentañ, an ENIAC da skwer (deued en 1946), a oa mell mekanikoù. Hè a bouese tonennoù, a gemere salioù, hag a g'houlenne bernioù tud tro-dro da lakaad anehe da gerzhoud a-feçon. Ken ker e oant na hallint ked bud prened, septed gant gouarnamanchoù pe gant organisaçionoù-enklask bras. Rar e oant iwe : un nebeud deusoute a oa a-walc'h ewid ar pezh a oa goulled. Ha doc'h an tu all neuse, an ordinateurioù modern a so mil-muioc'h galloudus, marc'had-mad, bihan, ha kaved e vezent kasi pep lec'h. Kresk esponañsiel teknoloji an ordinateurioù a laka stard klassañ anehe, peogwir an ordinateurioù modern a so meur à urzh-mentelezh galloudussoc'h eged ar benwiji kentañ.
[kemmañ] Penaos e labour un ordinateur
An teknolojïoù implijed o-deus chanched kals dibaoe ar bloawezhioù 1940. Koulskoude, an darn vrassañ deusoute a ra gant ar c'honseptoù termened gant John von Neumann.
Architektur von Neumann a zigompos an ordinateur etre 4 lodenn difer :
- an unite aritmetik ha lojik (UAL) pe unite-tretiñ : heh roll a so ober an operaçionoù-diasez, e-gis ur galkuletenn ;
- an unite-kontrolliñ. E-gis bisïed oc'h aksioniñ ar galkuletenn ;
- ar memor, a en em zigompos etre memor volatil ha memor padel. Homañ en em zigompos c'hoazh etre ar memor-dïasez deus ar sistem-kontrolliñ, hag ar memor hag a chomo goude bed harped an alimentaçïon. Dalc'hen a rayo kenkoulous an data hag ar programm da lâred d'an unite-tretiñ peh-sort kalkulioù gober war an data-se ;
- an dispositivoù input-output, ewid galloud komunikañ gant ar bed dïavaes.
[kemmañ] Memor
E-barzh ar sistem-se, ar memor a so un heuliad kelligoù niverenned da zalc'hen pep hini ur lodenn data. An data-se a hall servij da ziskouez d'an ordinateur petra emà goulenned gantañ gober (instruksionow) pe da zalc'hen dataennoù da dretiñ. E-barzh an darn vrassañ deus an architekturioù informatik, e raer gant ar memes memor ewid an daou dra.
[kemmañ] Processour
- An unite aritmetik ha lojik (an UAL) a so an heni a ra an operacionoù elementar (adissionow, lamaduriow ...), an operacionoù lojik (HA, PE, NÀ...) hag an operacionoù-keñveriañ (da skwer keñveriañ mar emà kevatal diw zonenn-memor). An UAL an-heni a rà ar c'halkulioù, e-barzh un ordinateur.
- An unite-kontrolliñ a gemer hec'h instruksionoù deus ar memor. Ar re-mañ a ziskouez dehi petra ordreniñ d'an UAL, ha penaos e vo red dehi ajissañ a-wezhoù, herwez ar resultajoù a vo fournissed gant homañ. Ur wezh achued an operaçion, an unite-kontrolliñ a ya pe d'an instruksion war-lerc'h, pe d'un instruksion all e-lec'h e vo komanded dehi en-em vranchañ g'ar programm.
[kemmañ] Input-Output
An dispositivoù input/output a bermet da gomunikañ gant ar bed diavaes. Kals sortoù zo, deus ar c'hlavier beteg ar skramm.
Toud an dispositivoù input a gonvertiss an data dastumed gante en-dïavaes, en data komprenabl gant an ordinateur. Padal an dispositivoù output a zigod data-ordinateur a-benn lakaad anehe komprenabl d'an implijer.
[kemmañ] Instruksionoù
An instruksionoù komprenabl gant an ordinateur n'int ked ar re ar langaj humen. Ar mekanik ne oar egzekutiñ nemed un niver limited à instruksionoù termened-mat. Traou evel « kopïañ endalc'h ar gellig 123 da lakaad anehañ e-barzh kellig 456 », « adissioniñ endalc'h ar gellig 321 da heni ar gellig 654, ha lakaad ar somm neuse e-barzh ar gellig 777 », pe « mar emà endalc'h ar gellig 999 kevatal da 0, ekzekutiñ an instruksion a so ba ar gellig 345 ».
E-barzh un ordinateur, an instruksionoù a so kodoù - kod ar c'hopïañ a vo 001, da skwer. An oll instruksionoù aksepted gant un ordinateur a vez é langaj-mekanik pe é langaj binar, kar an instruksionoù komprened gant an ordinateur so gwraet gant 0-ioù (zeroioù) ha gant 1-où (unanoù) hebkén.
Normalamant, ne vez ked implijed mui langajoù sort-se gant programmourion : hè ra gant ur langaj a live uhel, da vud troëd en langaj binar gant ur programm special (an interpreteur pe ar c'h-kompilateur diouzh an ezommoù).
Langajoù-programmiñ so, an assembleur da skwer, a vez gwraed deusoute "langajoù à live isel", kar an instruksionoù implijed gante a chom tost-tre deus re an ordinateur. Setu ar programmoù skrived gant langajoù sort-se a vez depantus-tre deus ar platform ewid peheni emaint bed saved (pe "develloped"). Ar langaj C, kals aessoc'h da hadlenn eged an assembleur, a bermet d'ar programmourion da vud kals ampletussoc'h. Ewid ar reson-se, e vez gwraed gant hennezh mui-oc'h-mui, beb mà timinu pris an harware ha beb mà kresk salerioù ar programmourion.
[kemmañ] Architektur
Graç d'ar viniaturisaçïon ec'h haller lakaad assambles an UAL hag an unite-kontrolliñ e-barzh ur sirkui integred unik, anavezed dindan an hano "mikroprossesseur".
- Tipikamant, e vez lakaed ar memor war sirkuioù integred tost d'ar processeur ; un tamm deus ar memor sikén, ar memor cache, a hallo bud lec'hied war sirkui integred an UAL.
- An oll-se a hallo bud klokaed gant un horoloj da reolenniñ ar processeur. Evel just, e vo goullet lakaad hemañ da droiñ ar buannañ possubl ; memes-tra ne haller ked kreskiñ é vitess heb kaoud problem, ewid diw reson :
- ar buannoc'h mà vo lakaed an horoloj, ar muiañ e tommo ar processeur. Hag un temperatur re domm a hallfe eskentiñ anehañ ;
- be zo ur gadañs mà ta ar processeur da vond distabil, da-lâred-eo : re vuan a ya an traou ewitañ da heuilhañ.
- An tandañs, hiriw an deiz (2005), a so lakaad meur à UAL assambles ba ur memes processeur, hag sikén meur à brocesseur bà ur memes c'hwennenn. Peogwir ez eus moaian, kement en-em viniaturis an traou (gwelit Lesenn Moore), heb na goustfe kemend-all kerroc'h.
- An notaplañ diferañs fonksionel etre an architekturioù vez bremañ hag an architektur von Neumann, ew lar e vez gant lod daou ante-memor difer : unan ewid an instruksionoù, e-gile ewid an data (ar model Von Neumann a zivise ur memor kumun ewid an daou drà). Ar reson d'an dra-se eo n'eo ked propr mui laoskel ur programm da chanch é instruksionoù (nemed war mekanikoù parallel-tre). Neuse, mar e vo endalc'h cache an data da vud hadskrived en memor pennañ pa vez modifïed, endalc'h cache an instruksionoù ne vo ked james, setu simplaed ar sirkuioù ha performantoc'h an traou.
[kemmañ] Ar softwaer
Ar softwaer (ar lojicieloù) a so mell listennoù instruksionoù roët d'un ordinateur. Ba programmoù so e kaver milionoù à instruksionoù, lod anehe lakaet da droiñ en un doare repetitiv. Ur PC normal en 2004 a hall egzekutiñ a-wezhioù ouzhpenn ur miliard instruksïon beb segond.
Abaoe kreis ar bloawezhioù 1960, e vez ijined ordinateurioù ha sistemoù a-benn mà egzekutfent meur à brogramm war un dro. Gwraed e vez "multi-tach" deus an dra-se. Toud an ordinateurioù hà toud ar sistemoù hiziw a vez multi-tach.
En gwirionez ne vez egzekutet g' ar processeur nemed ur programm war un dro ; lampañ a ra deus unan d'é-gile bewezh mà vez red. Mar e ya buan a-walc'h ar processeur e-kichenn an niver à dachoù da egzekutiñ, e kav d'an implijer ez eus meur à brogramm oh labourad er memes amser. Ur briorelded a vez roët da beb programm, gant ar sistem esploatiñ normalamant.
[kemmañ] Sistem esploatiñ
Ar sistem esploatiñ a so ur penn-programm o talc'hen an elemanchoù dïasez hag a so red ewid d'an ordinateur kerzhoud.
Ar sistem esploatiñ a zistribu ressoursoù fisik an ordinateur (amser-processeur, memor, traou mod-se...) da beb programm o troiñ. Kennig a ra iwe ostilhoù d'ar programmoù normal (an driver-ioù da skwer) a-benn aessaad implij periferikoù so, kuit d'ar programmoù-se da vud chalet gant detailhoù fisik ar re-mañ.
[kemmañ] Tipoù ordinateur
- ordinateur an amser da zont ;
- ordinateurioù deus bremañ :
- an ordinateurioù personnel (PC pe Macintosh) :
- an ordinateurioù-buro ;
- an ordinateurioù dougabl.
- an assistantoù personel (pe PDA) ;
- ar sistemoù etre (midrange) (d.s. IBM AS/400-ISeries, RISC 6000...)
- ar mainframe-où (serveurioù sañtral) (d.s. : IBM 43xx ha ES9000, Siemens SR2000 ha S110 ...) ;
- ar superordinateur ;
- ar serveurioù dre rack (1U) ;
- ar stacionoù-labourad ;
- an ordinateurioù personnel (PC pe Macintosh) :
- ordinateurioù deus gwezhall.
