Prahistorio
El Vikipedio
Historio - Historio de Pratempo
Prahistoriaj epokoj | ||||
H | Latena Ferepoko | Protohistorio | ||
HalÅtata Ferepoko | ||||
Ferepoko | ||||
Malfrua Bronzepoko | ||||
Meza Bronzepoko | ||||
Frua Bronzepoko | ||||
Bronzepoko | ||||
Ĥalkolitiko | ||||
Neolitiko | Prahistorio | |||
Mezolitiko / Epipaleolitiko. | ||||
P | Malfrua Paleolitiko | |||
Meza Paleolitiko | ||||
Frua Paleolitiko | ||||
Paleolitiko | ||||
Åœtonepoko |
Enhavo[kaÅu] |
[redaktu] Difino
Oni nomas Prahistorio la periodon daÅrantan de la apero de prahomo Äis la komenco de "historio". Tiu ĉi lasta Äenerale estas difinita kiel periodo komenciÄanta kun la unuaj skribitaj tekstoj aÅ kun la apero de la unuaj historiaj fontoj. Prahistorio finiÄas kiam historiaj fontoj eĉ postaj disponeblas pri la koncerna civilizacio.
La daÅro de registrita historio estas plimalpli 5,000-5,500 jaroj. Kojnoskribo eble estas la plej malnova formo de skribo. Tamen ĉar ekzistis multaj popoloj similstadiaj je tiuj "historiaj", kaj ne havantaj skribon, kaj estus strange ordigi ilin kun prahistorio, oni kreis ankaÅ la nomon "Protohistorio" rilate al tiuj periodoj. Temas pri periodoj dum kiuj la historiaj fontoj ekzistas, sed ili estas ĉu postaj ĉu eksteraj.
La termino Prahistorio montras ankaÅ la gravecon de skribaĵoj en la okcidenta civilizacio. Sekve, en Egiptio prahistorio finiÄas ĉirkaÅ -3500, dum en Nov-Gvineo Äi finiÄas ĉirkaÅ 1900. AntaÅ ol rigardi historion alimaniere, temas ja pri Äisnuna kutimo por apartigi la diversajn partojn de Historio ĉu homa ĉu universala.
[redaktu] KomenciÄo de Prahistorio
Vidu Prahomo.
[redaktu] Kronologio
Vidu la sintezan tabelon de la ĉefaj kulturoj prahistoriaj de la malnova mondo. tradukota
La kronologio de la prahistorio estigiÄanta en la 19-a jarcento, estas la konsekvenco de la laboroj far la imponaj taksonomiistoj de la antaÅa jarcento, Lineo, Buffon, k.a. kiuj konsiderinde malantaÅenÅovis la originon de la vivo sur la Tero. Oni konsideras, ke tiu kronologio, rezulto de la malkovroj far Boucher de Perthes, estigiÄis en 1912 de la pastro Breuil, sekve de la multnombraj prifosoj okazintaj en la dua duono de la XIXa jarcento.
Komence, prahistorio dividiÄis en tri aÄoj, kiuj respondas al la sinsekva uzado de tri diversaj teknologioj: Åtona, bronza kaj fera uzadoj.
- Åœtonepoko ;
- Bronzepoko ;
- Ferepoko.
Nuntempe esploristoj ne plu uzas la terminon "Åtonepoko"; Äin anstataÅas nun la terminoj paleolitiko, neolitiko, ktp.
Siavice ĉiuj tiuj epokoj estis dividitaj en pluraj periodoj, kies daÅroj malsamas por respondi al la prahistoriistajn bezonoj. La dividado klarigas sin pro diverseco de la "materialaj kulturoj" ekzistantaj dum ĉiu epoko; iuj arkeologiaj situoj altvaloraj (aÅ simple ĉar ili estis la unuaj el nova tipo, kiuj estis malkovritaj) utilis samkiel referenco por iu periodo kiel ekzemple Hallstatt [HalÅtata epoko] aÅ La Tène [Latena epoko] dum Ferepoko.
La jenaj periodoj apartenas ankaÅ al protohistorio:
- Bronzepoko:
- Frua Bronzepoko
- Meza Bronzepoko
- Malfrua Bronzepoko
- Ferepoko:
- HalÅtata ferepoko - Hallstatt-a aÅ malnova Fer-aÄo.
- Latena ferepoko - Laténe-a aÅ nova Fer-aÄo
Tiuj kategorioj bazitaj sur la studo de la daÅraj postrestaĵoj (precipe Åtonilaro, kaj poste ceramika kaj metalurgia produktado), multe ekprecizis kun la modernaj serĉadiloj.
Aliaj kategorioj, kun pli mallonga daÅro, ekzistas, sed ili ne estas agnoskataj por ĉiuj partoj de l' mondo aÅ de la sciencularo. Temas i.a. pri Kuprepoko aŠĤalkolitiko.
Lastatempe, la prahistoriaj periodoj komencis viÅiÄi che la kultur-nocio. Tiu plej fajna subdividado estas tutnova. Äœi konsideras la geografiajn limojn de la kuturaj areoj, kaj respondas al pli bona kono de prahistorio. LaÅ la francaj prahistoriistoj, kaj nur por Francio, 13 kulturojn oni konas dum Åtona aÄo.
- Unuaj civilizacioj
- Ĉeleo
- AĉeÅleo
- Musterio
- Ĉatelperonio
- AÅrignacio
- Gravetio
- Solutreo
- Magdalenio
- Post-glaci-tempaj civilizacioj
- Frua Neolitiko
- Danubio
- Mezolitiko
- Neolitiko
[redaktu] Periodoj de Prahistorio
Gravaj etapoj de Prahistorio
- Paleolitiko
- AntaÅ 5 milionoj da jaroj : apero de AÅstralopiteko.
- AntaÅ 3 milionoj da jaroj : apero de Homo habilis ofte rigardata kiel la unua vera Homo 1.
- AntaÅ 400,000 jaroj : fajr-regado;
- AntaÅ 80,000 jaroj : unuaj entombigoj ;
- AntaÅ 30,000 jaroj : : Homo sapiens estas la sola homa specio, kiu pluvivas post la malapero de Neandertala Homo ;
- AntaŠ20,000 jaroj : pentraĵoj en la [[groto de Lascaux]].
- Neolitiko
- ĈirkaŠ-12,000 / -10,000 : dolmanoj kaj menhiroj ;
- ĈirkaÅ -10,000 : unuaj vilaÄoj (Çatal Hüyük en Turkio);
- ĈirkaŠ-3,000 : apero de skribo kaj fino de prahistorio (sed atentu: nur tie, kie oni konis kaj aplikis skribon!).
1 Ä´usaj malkovroj de fosilioj en Ĉadio kontraÅas tiun datadon. Ili pruvus, ke la unua Homo aperis antaÅ 7 milionoj da jaroj.
==Gravaj prahistoriistoj== redaktota
[redaktu] Problema difino
Kutima difino de Prahistorio estigas plurajn problemojn tiom pri la kriter-elekto kiom por determini la datadon de la tempaj limoj prahistoriaj.
=== Kriterioj de la Prahistorio-komenco === redaktota
Prahistorio komenciÄis kiam "aperis" Homo. Nu, Homo estas nur la rezulto de lanta evoluo de specifa specio, kiu diferenciÄis de aliaj "superaj simioj". Äœia apero-dato estas ne nur nekonata, sed eĉ tutcerte ne sciebla. Tiu ĉi problemo estas konata sub la nomo mankanta ĉenero.
=== Datado de la Prahistorio-komenco === redaktota
=== Kriterioj de la Prahistorio-fino === redaktota
=== Datado de la Prahistorio-fino === redaktota
Se jam ekzistas alilingva samtema artikolo pli disvolvita, traduku kaj aldonu el Äi.