Westgermaanske talen
From Wikipedy
De Westgermaanske talen foarmje in taalkloft fan tusken de 13 en 25 talen, dy't ûnderdiel útmakket fan 'e Germaanske taalfamylje. It oarsprongsgebiet fan 'e Westgermaanske talen is noardwestlik Jeropa, mar troch migraasje en kolonisaasje hawwe se har yn 'e lêste fiifhûndert jier oer in grut part fan 'e wrâld ferspraat, sadat se no yn Noard-Amearika, Austraalje, Nij-Seelân en súdlik Afrika de dominante taalkloft foarmje. Se wurde hjoed de dei troch likernôch in heal miljard minsken as memmetaal sprutsen. Fierwei de grutste taal út dizze groep is it Ingelsk, op ôfstân folge troch it Dútsk. It Nederlânsk en it Frysk hearre ek ta dizze taalkloft.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Underferdieling
De Westgermaanske talen wurde sa ûnderferdield:
- de Noardwestgermaanske talen
-
- Angelsaksyske talen
- Ingelsk en Skotsk
- Fryske talen
- Frysk, Noardfrysk en Eastfrysk, wêrby fan it lêste allinnich it Sealterfrysk oer is
-
- de Súdwestgermaanske talen
- Nederfrankysk-Nedersaksyske talen
- Heechdútske talen :
-
- Dútske talen
- Dútsk, Lúksemboarchsk, Wilamowytsersk en it útstoarne Longobardysk
- Jiddysk
-
[bewurkje seksje] Foarbylden
Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de telwurden fan ien oant en mei tsien yn 'e Westgermaanske talen.
|
[bewurkje seksje] Skiednis
De Westgermaanske talen ûntstienen, by it útinoarfallen fan de taalienheid fan 'e Noard- en Westgermaanske folken, mûglik yn 'e fyfde ieu. Dit late ta in Noardgermaanske ienheidstaal, it Oernoardsk, en of earst it Westgermaansk of daalks in stikmannich ûnderskate Westgermaanske talen. It Aldingelsk is oerlevere fan it begjin fan 'e 8e ieu ôf en it Aldheechdútsk fan 'e ein fan 'e 8e ieu ôf. Fan it Aldsaksysk, dêr't de Nederdútske dialekten fan ôfstamje, is ien doopûnthjit oerlevere út ek de 8e ieu; fierders is it , en oerlevere fan 'e 9e ieu ôf. It Aldnederfrankysk of Aldnederlânsk is oerlevere fan 'e 9e of 10e ieu ôf en it Aldfrysk út ien fragmintaryske psalmoersetting út 'e 12e ieu en fierders fan 'e 13e ieu ôf.
De ferskillen tusken de Noard- en Súdwestgermaanske taalkloften waarden yn en sûnt 'e Midsieuwen noch fergrutte troch de ynsulêre ûntwikkeling fan it Ingelsk oan 'e iene kant en de Heechdútske lûdferskowing oan 'e oare kant.
[bewurkje seksje] Ingveonismen
De ferskillen tusken de Noard- en Súdwestgermaanske talen lizze foar in grut part oan in stikmannich Ingveonismen Ek yn 'e Nederfrankysk-Nedersaksyske subgroep fan 'e Súdwestgermaanske talen hawwe dy fernijings har foar in part oppenearre, mar net yn 'e Heechdútske talen.
De wichtichste ingveonismen binne:
- Ienheidsmeartal fan tiidwurden
- By de talen oars as de Heechdútske talen waarden de ferskillende ferbûgings wei fan 'e meartalfoarmen fan tiidwurden. It Frysk hat begelyks foar wy en jimme beide hawwe, dêr't it Dútsk wir haben hat mar ihr habt.
- Weromwurkjend gebrûk fan foarnamwurden
- By de Noardwestgermaanske talen waard "sich", it aparte, weromwurkjend foarnamwurd fan de tredde persoan ferfongen troch foarmen fan it oanwizend foarnamwurd. Bygelyks, yn it Frysk is it Hy wasket him. en Sy wasket har.
- Nasaalútfal
- By de Noardwestgermaanske talen foel in nasale klank wei foar beskate ploffers en wriuwlûden. Foar in lytser part barde dit ek yn de Nederfrankysk-Nedersaksyske talen. Bygelyks hat goes yn t Frysk gjin "n" mear, wêr't yn it Nederlânsk gans dy al noch hat.
- Assibilaasje
- Yn de Noardwestgermaanske talen hat assibilaasje west, in lûdferskowing fan 'e 'k' en 'g' ta 'tsj' en 'dzj' of 'j', yn posysjes foarôfgeande oan beskate lûden. Bygelyks, yn it Frysk tsjerke mar yn it Nederlânsk kerk.
[bewurkje seksje] Talen en dialekten
It is dreech om presys oan te jaan út hoefolle talen de Westgermaanske taalgroep no eins bestiet. Dat leit him oan 'e ûnienichheid oer wat in taal en wat in dialekt is. Ingelsk, Dútsk, Nederlânsk, Frysk en Jiddysk waarden al fanâlds beskôge as talen. Yn 1925 kaam dêr it Afrikaansk by en yn 1984 it Lúksemboarchsk, doe't dat offisjele erkenning yn it gruthartochdom krige.
Fierders hat de Jeropeeske Uny as minderheidstalen erkend: Frysk, Jiddysk, Skotsk, Noardfrysk, Sealterfrysk, Nederdútsk en Limboarchsk. De measte taalkundigen beskôgje ek it troch neikommelingen fan Dútske migranten sprutsen Minnistedútsk, Pennsylvaansk, Hutteristedútsk en Wilamowytsersk ornaris as ôfsûnderlike talen. Fierders binne der dan noch in stikmannich taalfoarmen dy't dernei stribje om as taal erkend te wurden. Men kin dan bygelyks tinke oan it Sieusk/Westflaamsk yn Nederlân en Belgje, it Biltsk yn Fryslân en it Switserdútsk fan Switserlân. En ta ein beslút binne der noch de talen fan ynternasjonale minderheden, lykas it Anglo-Romany yn Ingelân en it Jenysk yn Dútslân.
[bewurkje seksje] Literatuer
- D. Crystal, The Penguin Dictionary of Language (second edition), Londen, 1999.
- Grote Winkler-Prins encyclopedie, Amsterdam/Antwerpen, 1979-1994.
- T. Hofstra, Oudnoors I, Grins, 1996.
- P.M. Nieuwenhuijsen, Het Verschijnsel Taal, Bussum, 1995.
- S.G. Nooteboom en A. Cohen, Spreken en Verstaan - Een Nieuwe Inleiding tot de Experimentele Fonetiek, Assen, 1995.
