Dialectos gregos

Na Galipedia, a wikipedia en galego.

Historia da lingua grega (ver tamén: alfabeto grego)

Protogrego (c. –2000)

Micénico (c. -1600–-1100)

Grego antigo (c. –800–-300) Dialectos: Eolio, Arcadochipriota, Ático, Dórico, Macedonio, Xónico

Koiné (desde c. -300)

Grego bizantino (c. -330–1453)

Grego moderno (desde 1453) Dialectos: Capadocio, Chipriota, Demótico, Griko, Katharevousa, Póntico, Tsakonio, Ievánico

Na Antigüidade, o grego antigo non constituía a lingua única, literaria e normativa que hoxe se estuda cando se len os textos de autores como Platón ou Aristófanes. Esta lingua, o xónico-ático — lingua de Atenas —, so é en efecto un dos numerosos dialectos gregos daquela presentes no mundo helenófono; é, con todo, o máis prestixioso e, sobre todo, o que máis coñecemos. O seu éxito constátase sobre todo polo feito de que o grego moderno xorde del.

Cómpre, xa que logo, representármonos o chamado grego antigo como un conxunto de dialectos máis ou menos intercomprensibles e máis ou menos próximos, que non necesariamente existiron á vez e que, sobre todo, non tiveron a mesma importancia nin o mensmo destino no seo desta familia lingüística.

Índice 1 Disparidades entre os dialectos 2 As razóns da división dialectal 3 Unidade subxacente do grego 4 Os dialectos 4.1 o «grego común» 4.2 Lista dos dialectos e repartición 4.3 Os dialectos literarios

[editar] Disparidades entre os dialectos

Se algúns dialectos, como o de Atenas, nos son ben coñecidos, sonno en razón de varios factores nos que se inclúen a importancia cultural, literaria, económica e política (en menor medida) e mesmo relixiosa (sobretodo coa aparición do cristianismo) da zona onde se falaban os dialectos en cuestión. Así, o xónico-ático volveuse a lingua maioritaria con diferencia dos textos literarios e científicos gregos (de onde a súa importancia, aínda vixente, na formación de palabras cultas por medio das raíces gregas) logo, coa hexemonía ateniense e as conquistas de Alexandre o Grande, a lingua vehicular (a koiné en sentido propio, «lingua común»), do mundo helenístico e logo Romano (ata tal punto que os romanos das clases pudentes, no Imperio, o falaban). Despois a súa expansión foi imparable: lingua de comunicación, a koiné é a lingua grega por excelencia, na que, finalmente, se redactan os Evanxeos cristiáns, cousa que a consagra como lingua litúrxica (e permite que inflúa en gran medida nas linguas de países que comparten esta relixión, como o latín eclesiástico, e logo, tras o Gran Cisma de Oriente, as linguas da Igrexa Ortodoxa: linguas eslavas, copto...). Todos estes fenómenos explican que xónico-ático sexa sinónimo de grego e que sexa esta variante a que se estuda nas clases: é a que mellor se coñece e que mellor se pode describir gramatical e lexicamente.

Pola contra, outros dialectos so nos son coñecidos por escasas inscricións non literarias (moitas veces moi limitadas canto ao léxico, do tipo «X deu Y a Z» ou «X fixo Y para Z»), mesmo algunhas palabras illadas (nas glosas, os gregos estrañábanse que certas palabras se dixesen de certa maneira en determinados dialectos), so son xeralmente estudiadas pola filoloxía ou a lingüística. É o caso do eleo, o etolio ou o cirenaico, por exemplo.

Entre os dóus, atópanse dialectos que coñecerían o destino do xónico-ático, tamén empregados en literatura, ben coñecidos e que se poden describir moi correctamente no tocante á gramática e o léxico. É a importancia que tomou o xónico-ático o que os foi eliminando do uso e logo da memoria. Entre eles estarían o xónico, o eolio ou o dorio.

[editar] As razóns da división dialectal

A ausencia aparente de unidade lingüística na Grecia de antes da koiné explícase historica, cultural e naturalmente. En primeiro termo, desde moi cedo os gregos estableceron unha dicotomía entre os Dorios e os Aqueos, correspondéndose os primeiros cos «invasores» da segunda onda de poboamento, os mesmos que fixeron desaparecer a civilización micénica. Esta separación volvémola atopar, mutatis mutandis, no dominio lingüístico.

Ademais, a Grecia anterior ao período helenístico non constitúe unha nación e se existe o sentimento de pertenza a unha mesma «raza» (opostos ao resto do mundo, os βάρϐαροι bárbaroi, «bárbaros», propiamente «os que fan brrr brrr», «os que farfallan»), esta «raza» grega non mira a unha unidade. De feito, o modelo político dominante é o da πόλις pólis, a cidade; o sentimento de independencia pódese mesmo ver reforzado polo relevo monatñoso grego, que aílla as diferentes cidades. As conquistas de Alexandre o Grande e logo as dos Romanos van, sen embargo, ao faceren da lingua de Atenas unha lingua vehicular, promover o emprego dun so dialecto, o xónico-ático, que se convertira daquela en koiné (daí o grego medieval e logo o grego moderno). É notable que o grego moderno sexa hoxe unha lingua unificada e que so subsistan escasos dialectos, dos que o máis famoso é sen dúbida o tsakonio (xurdido do dorio, cousa que proba unha vez máis a separación entre Dorios e Aqueos).

[editar] Unidade subxacente do grego

Esta aparente disparidade, que aparece sobretodo ao historiador, non debe agochar o feito de que os dialectos gregos fican globalmente intercomprensibles cando nos situamos en sincronía (é evidente que un dialecto tan arcaico como o micénico do século XIII antes da nosa era non sería sen dúbida comprendido por un falante da koiné do século I da nosa era). Así, as principais diferencias xorden basicamente da fonética (pero os sistemas fonolóxicos fican bastante próximos: basta con sabermos que un ᾱ /aː/ dórico equivale a un η /ɛː/ xónico), un pouco menos da morfoloxía, aínda menos do léxico e case nada da sintaxe. Pódese logo falar dunha real unidade lingüística: as diferencias dialectais debían así seren consideradas principalmente como un problema de «acento».

Ademais, como se verá, os dialectos «literarios», os que se empregaban para a literatura, coñeceron unha certa perennidade. Unha traxedia clásica de Sófocles, escrita maioritariamente en xónico-ático, posúe necesariamente pasaxes en «dorio» (ou, máis ben, nalgo que se sentía como tal) e colle préstamos ás veces do xónico e do eolio. A lingua literaria, sobre todo poética, pretende ser a miúdo composta, cousa que se ve claramente na poesía de Homero, escrita nunha lingua artificial que nunca se falou, cualificada como dialecto homérico.

En fin, se antes do -403 o grego se escribe de xeito diferente segundo o lugar onde se fala, por medio dos alfabetos epicóricos, tras esta data, aos poucos, segue o modelo xónico de Atenas ao mesmo tempo que se establece a importancia do dialcto xónico-ático e logo da koiné. A desaparición das consoantes antigas (digamma, qoppa, San), que eran sen embargo útiles nalgúns dialectos, é tamén reveladora dunha inidade subxacente: moi rapidamente, o grego escríbese igual en tódos lados.

[editar] Os dialectos

[editar] o «grego común»

Así é como se denomina o devanceiro común de todos os dialectos gregos, unha lingua restituída e non testemuñada que se estuda principalmente en lingüística comparada e en fonética histórica do grego, que permite determinar as etimoloxías das palabras históricas. Realmente, trátase dunha forma dialectal do indoeuropeo que posúe aínda características que van desaparecer a continuación. Por exemplo, sábese que en grego común existía un par de consoantes presentes tamén en indoeuropeo, notadas *gʷ a sonora, *kʷ a xorda, oclusivas labiovelares /gʷ, kʷ/ (dacordo cos usos filolóxicos, o asterisco indica as tormas non testemuñadas). Estas consoantes evolucionaron de xeito distinto segundo os dialectos, cousa que explica aparentes disparidades: así, en xónico-ático, a palabra para «boi» é βοῦς bũs (cf. latín boue(m), que dá o noso boi) pero en micénico, dialecto moito máis antigo, atopamos para a mesma noción unha raíz qo- (para o micénico, notamos con q o fonema /kʷ/): a antigüidade do termo micénico así como a comparación con outras linguas indoeuropeas (gau- en sánscrito) permiten determinar que estas dúas consoantes /kʷ/ e /b/ non poden máis que remontaren as dúas ao *gʷ do grego comúun e do indoeuropeo.

[editar] Lista dos dialectos e repartición

• grupo arcado-chipriota-panfilio:

• • micénico
  • arcadio, chipriota, panfilio

• grupo xónico-ático:

• • ático (grego antigo)

• • • koiné (grego común medio)
      • grego moderno
      • grego ievánico
      • grego chipriota
      • griko (falado nas aldeas do sur de Italia) (en:griko)
    • grego póntico (falado polos Pónticos)
    • grego capadocio
    • romano-grego

• • xónico (de Asia, insular, de Eubea)

• grupo eolio:
  • beocio
  • lesbio
  • tesalio

• grupo occidental:

• • dorio (laconio, arxivo, corintio, etc.)
    • tsakonio
  • eleo
  • etolio
  • locrio
  • focidio
  • macedonio

[editar] Os dialectos literarios

• Ático:
  • Historiadores: Tucídides, Xenofonte...
  • Oradores áticos: Demóstenes, Esquines, Isócrates, Lisias...
  • Filósofos: Aristóteles, Platón...
  • Poetas cómicos: Aristófanes, Éupolis, Frínico...
  • Poetas tráxicos (con dorismos): Esquiles, Sófocles, Eurípides.
• Dorio:
  • Baquílides.
  • Teócrito.
• Xónico.
  • Heródoto.
  • Hesíodo (con eolismos).
  • Homero (lingua arcaizante que tamén emprega eolismos).
  • Poetas líricos: Alceo, Safo, Píndaro.