Latnesk málfræði
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efnisyfirlit |
[breyta] Greinir
Greinir er ekki til í latínu, hvorki ákveðinn né óákveðinn. Þar af leiðandi getur orðið „puella“ bæði þýtt „stúlka“ og „stúlkan“.
[breyta] Reglan um staðsetningu sagna
Sagnir í latínu hafa tilhneigingu til að standa aftast ef að þær eru í persónuhætti, þ.a.s. þær eru aftastar ef að þær standa með einhverri persónu.
Dæmi: Ancilla semper laborat
Ambáttin vinnur alltaf
„Laborat“ er þá sögn í 3.p et. og þýðir að vinna eða orðrétt „hann/hún vinnur“.
[breyta] Föll
Í latínu eru, ólíkt íslensku, 6 föll. Við ættum þó að kannast við fjögur þeirra, en þau eru nefnifall, þolfall, þágufall og eignarfall. Latínan hefur öll þau föll að viðbættu ávarpsfalli og „ablativus“ eða sviptifalli sem er sérstakt latnesk fall. Föllin í latínunni eru oftast í sérstakri röð sem að er svo:
- Nominativus (nefnifall)
- Vocativus (ávarpsfall)
- Accusativus (þolfall)
- Genetivus (eignarfall) (Ath. að í latínu kemur eignarfall á undan þágufalli)
- Dativus (þágufall)
- Ablativus (sviptifall)
[breyta] Nominativus (nefnifall)
Nefnifallið í latínunni virkar nákvæmlega eins og nefnifallið í íslensku.
Dæmi: Stúlkan lærir
Puella discit
„Puella“ er þá orðið „stúlka“ í nefnifalli.
[breyta] Vocativus (ávarpsfall)
Ávarpsfall er sérstakt fall og er ekki til í íslensku. Nafnið skýrir sig sjálft og er ávarpsfallið notað þegar er verið að ávarpa einhvern
Dæmi: Þegiðu, stúlka!
Tace, puella!
„Puella“ er þá orðið „stúlka“ í ávarpsfalli.
[breyta] Accusativus (þolfall)
Þolfallið í latínu er alveg eins og þolfall í íslensku. Margar forsetningar í latínu stýra þolfalli.
Dæmi: Stúlkan elskar sjómanninn
Puella nautam amat
„Nautam“ er þá orðið „sjómaður“ í þolfalli.
[breyta] Genetivus (eignarfall)
Eignarfallið í latínu er alveg eins og eignarfallið í íslensku. Eini munurinn er sá að í beygingu sagna er eignarfalls-beygingin sögð á undan þágufalls-beygingunni.
Dæmi: Dóttir skáldsins er falleg
Puella poëtae pulchra est
„Poëtae“ er þá orðið „skáld“ í eignarfalli.
[breyta] Dativus (þágufall)
Þágufall í latínu er alveg eins og þágufallið í íslensku.
Dæmi: Stúlkan gefur sjómanninum rýting
Puella nautae sicam donat
„Nautae“ er þá orðið „sjómaður“ í þágufalli.
[breyta] Ablativus (sviptifall)
Ablativus eða sviptifall er sérstakt fall sem að er ekki til í íslensku. Nokkrar forsetningar stýra ablativus, forsetningar sem að myndu stýra þágufalli í íslensku. Ablativus getur birst í ýmsum myndum en hér birtast bara þrjár myndir.
[breyta] Ablativus instrumentalis (tækisfall)
Þessi gerð af ablativus táknar tækið sem eitthvað er gert með.
Dæmi: Sjómaðurinn særir skáldið með sverði
Nauta poëta gladio vulnerat
Þarna sést að latínan hefur sleppt orðinu „með“ og notað ablativus til að fylla það upp og að orðið „gladio“ er orðið „sverð“ í ablativus fallinu.
[breyta] Ablativus temporis (tímafall)
Þessi ablativus táknar hvenær eitthvað er gert.
Dæmi: Ég lifi á slæmum tímum
Malis temporibus vivo
Þarna hefur orðunum „á“ og „tímum“ verið sleppt og í staðinn er orðið „temporibus“ sem þýðir „tímarnir“ og er í abl. flt.
[breyta] Ablativus modi (háttarfall)
Þessi ablativus táknar háttinn, hvernig eitthvað er gert.
Dæmi: Forfeður okkar ræktuði akrana af kostgæfni
Maiores nostri agros industria colebant
Þarna hefur orðunum „af kostgæfni“ verið skipt út fyrir orðið „industria“ sem að þýðir „kostgæfni“ og er í abl. et. á latínu.
[breyta] Nafnorð
Nafnorð í latínu eru í fimm beygingarflokkum.
[breyta] 1. flokkur
Orð í þessum flokki eru af A-stofni og enda þau alltaf á –a. Orð í þessum flokki eru yfirleitt í kvenkyni.
[breyta] 2. flokkur
Orð í þessum flokki eru af O-stofni. Ekki er ákveðin ending fyrir öll orðin í þessum flokki en yfirleitt enda þau á –us eða –er. Orð í þessum flokki eru yfirleitt karlkyns en einnig eru til hvorugkyns orð og enda þau á –um.
[breyta] 3. flokkur
Orð í þessum flokki eru af L-, R-, N-, S-, C-, G-, D-, T- eða I-stofni. Þó að svona margir stofnar séu í þessum flokki hafa þessi orð sömu beygingu. Orð í þessum flokki eru ýmist karlkyns, kvenkyns eða hvorugkyns.
[breyta] 4. flokkur
Orð í þessum flokki eru af U-stofni. Flest orð í þessum flokki eru karlkyns.
[breyta] 5. flokkur
Orð í þessum flokki eru af E-stofni. Afar fá orð eru í þessum flokki. Flest orð í þessum flokki eru kvenkyns.
[breyta] Sagnorð
Í latínu eru fjórir flokkar sagnorða ásamt óreglulegum sagnorðum sem eru ekki í neinum flokki.
[breyta] 1. flokkur
Sagnir í þessum flokki eru af A-stofni. Allar sagnir í þessum flokki enda á –o. Dæmi um orð eru: Amo = ég elska, pugno = ég berst og laboro = ég vinn.
[breyta] 2. flokkur
Sagnir í þessum flokki eru af E-stofni. Allar sagnir í þessum flokki enda á –eo. Dæmi um orð eru: Moneo = ég áminni, video = ég sé og habeo = ég á.
[breyta] 3. flokkur
Sagnir í þessum flokki eru af samhljóða stofni. Þessar sagnir enda á –o alveg eins og sagnir í 1. flokki en stafurinn „i“ kemur í beyginguna í öðrum persónum. Dæmi um orð eru: Scribo = ég skrifa, lego = ég les og ludo = ég leik.
[breyta] 4. flokkur
Sagnir í þessum flokki eru af I-stofni. Allar sagnir í þessum flokki enda á –io. Dæmi um orð eru: Audio = ég heyri, munio = ég víggirði og custodio = ég gæti
