Alpen

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

D Alpe sind de gröscht und au de höchscht Bergzuug vo Europa und bildet d Wasserschaide zwüschet Süd- und Mitteleuropa. Si fönd im Weste am Mittelmeer aa, durlaufet Frankrich, Italie, d Schwiz, Tütschland, Liechteschtai, Österrich und Slowenie. De höchsti Berg isch der Mont Blanc mit 4810 Meter Höchi über Meer.

Inhaltsverzeichnis 1 Name 2 Geografii 3 Natuur 4 Wetter 5 Gschicht

[ändere] Name

De Name Alpe (ahd. Albûn) isch de Plural vom Wort Alp, wo im Alemannische e Bergwaid bizaichnet. De Bergname isch scho i de Antiki bikannt gsii (agr. ῎Αλπεις / Álpeis; lat. Alpes). Ali Etymologie geltet as feelgschlage und me ninnt aa, as s Wort nöd Indogermanisch isch.

[ändere] Geografii

D Alpe schließe nördlich vom Golf vo Genua an Apennin aa, umfasse imene wite Boge nach Weschte d Poebeni, verzwige sich bim Lac du Bourget in Französische und Schwizerische Jura und ände nach 750 km fächerförmig im Oste vor em westpannonische Berg- und Hügelland a dr Donau bi Wien. Im Nordoste finde d Alpe ihri Fortsetzig i de Karpate, im Südoste über de Karst i de Dinarische Bärge. Im Norde falle d Alpe allmählich zum dütschen Alpevorland ab. Im Süde isch der Abfall i d Poebeni steiler. D Gsamtlängi vo de Alpe vo Genua bis Wien misst öppe 1200 km, d Breiti goot bis zu 200 km, im Oste sogär 300 km. D Gipfelhöchi vo de wichtigere Gebirgsstöck lige meist zwüsche 3000 und 4300 Meter über Meer.

[ändere] Natuur

D Alpe bildet e aignigs ökologisches System mit aigne Tier- und Bluemenarte wie de Alpestaibock, s Gämschi, s Murmeli, d Alpedole, s Edelwiis oder verschidnig Enzioo-Arte.

[ändere] Wetter

D Alpe bildet wege de Höchi wo si hend e Wetterschaide. Nördlich vo de Alpe herrscht mitteleuropäisches Klima. De hüüfigst Luft isch de Westwind, wo Füechtigkait vom Atlantik anetrait. Well die seb vode Berge i d Höchi verlageret werd, bildet sich Wolke und es cha am Alperand bis zu 3000 mm Niderschlag im Joor gee, wobi de maist Rege im Summer ghait. D Temperatur ninnt pro 100 Meter Höchi echli mee as e halbs Grad ab.

Südlich vo de Alpe isch s Wetter mediterran mit haisse Sümmer und milde Winter. Drum gelt s Tessin as Sunestube vo de Schwiiz. Do regnets im Früelig em maiste und denn zimli heftig.

S Wetter i de Alpe mit sinene höche Berge und tüüfe Täler selber isch chliirüümig. Im Summer isch de mildi und füechti Westwind em iiflussriichste, im Winter di chalti trochni Biise usem Nordoste und i de Übergangszite de warmi Föö usem Süüde. Die tüüfe Täler, wie s Wallis, de Vintschgau oder Kärnte sind troche, well si im Regeschatte liget. Im Winter wenn kan Luft goot bildet sich i dene e Chaltluftsee, so ases im Tal chälter isch as i de Höchi. Da haisst den Inversionslaag. D Chliirüümgkait füert au dezue, as i aim Tal vill Schnee ghaie cha, und s Tal nebedra bliibt fast oober. Gwitter züchet i de Alpe zimli rasch und unerwartet uuf und chönet för Wanderer und Bergstiiger zunere Gfoor werde.

Well d Dichti vode Atmosphäre mit de Höchi abninnt, ninnt di direkti Suneiistraalig zue, so ases wichtig isch, d Hut und d Auge stärcher vo UV-Straalig z schütze.

[ändere] Gschicht

D Alpe sind scho i de Staizit vo Mensche biwont worde und 1991 het mer bim Hauslachjoch e Gletschermumie, de Ötzi, gfunde, wo vor 5300 Joore verfroore isch. I de Bronzezit sind d Alpe scho recht dicht bisidlet gsii. De Kaiser Augustus het denn erfolgriich d Alpe is Röömische Riich iiglidere chöne. Dozmol hend vor alem keltischi Stämm i de Alpe glebt, aber au d Räter und anderi Stämm, wo vo verschidnige Herkünft gsii sind. Im Verlauf vode Zit sind die Stämm romanisiert worde. D Helvetier hend i irem Hailigtum z Allmedinge d Alpe as Götter vereert. D Alpe sind wichtig gsii för de Vercheer zwüschet Room und Italie mit de Provinze Gallie und Germanie. Die wichtigste Päss sind de Mont Genèvre, de Chlii und de Grooss St. Bernhard und de Brenner gsii. Au im Mittelalter sind vor alem d Vercheersweeg wichtig gsii. Politisch und wertschaftlich hend aber d Alpe kai grossi Role gspillt und erst mit de Aidgnosseschaft und em Kaiserriich Ööstriich hend sich zerstmol Staate im Alperuum usbildet. I de Noizit hend de Alpinismus und de Tourismus denn zum wertschaftliche Uufschwung vom Alperuum gfüert. Hüt werd da nüme vo allne as en Sege aglueget, do sich zaigt, as d Alpe ökologisch afäliger sind, als as mer gmaint het.

de heechscht Berg isch de Mont Blanc	de bekanntescht Berg isch s Matterhorn	de grööscht Gletscher isch de Aletschgletscher	s Luterbrunetal
Alpestaibock	Clusius-Enzioo	Alp mit Schwizer Bruuvee	Wertschaftsfaktor Wintersport