Biltsk
Ut Wikipedy
|
||||||||||||||||||||||||||||||
It Biltsk is de Hollânsk-Fryske mingtaal dy't sprutsen wurdt yn 'e ta de provinsje Fryslân hearrende gemeente It Bilt. It is ûntstien doe't Joaris mei de Burd, doe't er yn 1505 de hearskippij oer Fryslân yn 'e hannen krigen hie, lju út súdlik Hollân helle om 'e mûning fan 'e eardere Middelsee yn te polderjen, en dy hja dêr letter nei wenjen setten. It doarp Minnertsgea, dat op it "âlde lân" leit en pas by de gemeentlike weryndieling fan 1984 by it Bilt kommen is, heart net ta it Biltske taalgebiet.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Tal sprekkers
Op it Bilt wurdt it Biltsk tsjintwurdich noch sprutsen troch likernôch 6.000 minsken (2006), 57,1% fan ynwenners fan de gemeente ynklusyf Minnertsgea. Bûten it Bilt yn 'e rest fan Nederlân libje nei skatting grif nochris 1.000 Biltsksprekkers, benammentlik yn oangrinzgjende Fryske doarpen, lykas Stiens en Berltsum, en yn Ljouwert. It totale sprekkerstal moat dan om en by de 7.000 lizze.
[bewurkje seksje] Skiednis
[bewurkje seksje] Untstean
Yn 1505 sleat Joaris mei de Burd in kontrakt mei de bruorren Jacob, Floris en Dirk Oom van Wijngaarden en Thomas Beukelaar, foar it ynpolderjen fan it Bilt. Hja kamen út 'e omkriten fan Doardt en brochten in protte polderwurkers en boeren mei út súdlik Hollân, dy't harren foar it grutste part op it nije lân nei wenjen setten.
It Biltsk giet sadwaande werom op it Aldsúdhollânsk dat de polderwurkers yn 'e 16e ieu meinamen út 'e omkriten fan Doardt, en mear yn it miene súdlik Hollân, wei. Der kamen lykwols ek lju út West-Fryslân mei, en nei gedachten waarden der ek lokale krêften oannaam. Troch de ieuwen hinne fermingde dat him sterk, en waard it ek noch sterk beynfloede troch it Frysk dat yn 'e, oangrinzgjende gebieten sprutsen waard, oant der úteinlik in mingtaal ûntstie dy't foar sawol Frysktaligen as Nederlansktaligen fierhinne fersteanber is.
Oant yn 'e 20e ieu bleau it Biltsk op it Bilt de dominante taal; lju út Fryslân dy't harren troch de ieuwen hinne op it Bilt nei wenjen setten - yn it Biltsk Oudlanders neamd - pasten harren oan 'e besteande taalsitewaasje oan en begûnen Biltsk te praten.
[bewurkje seksje] Skriuwtaal
De earste publikaasjes yn it Biltsk wienen fan 'e hân fan 'e grutte Fryske skriuwer Waling Dykstra (1821-1914), dy't yn Froubuorren berne wie. Syn grutte wurken skreau er lykwols yn it Frysk; sûnt de tachtiger jierren fan 'e 20e ieu binne dy allegearre oerset nei Biltsk ta. Mar nettsjinsteande it wurk fan Waling Dykstra en oare iere Biltske skriuwers, wie it Biltsk oant likernôch 1940 ta fral in sprektaal, dêr't gjin fêste stavering foar bestie.
Tusken 1940 en 1950 lei Hotze Sytses Buwalda (1915-1994) út Westhoek de basis foar it Biltsk as skriuwtaal. Sa sette er yn in artikel yn Us Wurk, it tydskrift fan it Frysk Ynstitút oan 'e Ryksuniversiteit Grins, sekuer útinoar hoe't it Biltsk stavere wurde moast. Dêrby wienen der yn syn fisy twa grûnregels; yn it foarste plak moast de Biltske stavering sa ticht mooglik by dy fan it Nederlânsk bliuwe en dêrnjonken moast men út it skreaune Biltsk dúdlik de útspraak opmeitsje kinne. Om fral dylêste regel reälisearje te kinnen, stelde hy de ynfiering fan in hiele rist lûden mei diakrityske tekens foar, â, è, ê, î, ô, û, en ú, om't it Biltsk no ien kear oer folle mear ferskillende lûden beskikt as it Nederlânsk.
Yn 1953 kaam der foar it earst in Biltsk lêsboek foar de legere skoallen: Fan de Bildtse Grônd. Yn 1962 waard Hoe skrive wij in 't Bildts útjûn, dat in popularisearre ferzje fan Buwalda syn artikel oer de Biltske stavering wie. Yn deselde tiid wie men by de Fryske Akademy begûn mei it tarieden fan in Biltsk wurdboek. Oan it haad fan dat projekt stie wer Hotze Sytses Buwalda, dy't sûnt 1940 in meiwurker fan 'e Fryske Akademy wie. Doe't er yn 1970 mei pinsjoen gong, bleau al it tariedende wurk foar it Biltske wurdboek foarearst lizzen, sawol om't de Fryske Akademy der gjin spesjalist mear foar hie, as om't der op dat stuit gjin jild foar wie. It duorre oant 1987 foar't de bal wer oan it rôljen kaam. Tsjin dy tiid wie it Amelânske wurdboek klear en it Ljouwerter wurdboek fierhinne en dêrnei koe it Biltske oanpakt wurde. Yn gearwurking mei ûnder oaren de Stichting Ons Bildt kaam it wurk dan einlings ôf en koe yn 1996 it mânske, goed achttjintûzen wurden tellende Woordeboek fan 't Bildts publisearre wurde.
[bewurkje seksje] Biltsk en Frysk
Lange tiid hawwe de Bilkerts harren ôfset tsjin 'e Friezen en it Frysk, wylst de Friezen delseagen op 'e Bilkerts en it Biltsk. Dit waard ta in slach fan lytse taalstriid dy't yn 1980 ta in klimaks kaam, om't doe it Frysk in ferplichte fak waard op 'e basisskoallen yn Fryslân. Op it Bilt wie dêr safolle ferset tsjin, dat de Stichting Ons Bildt (Stifting ús Bilt) oprjochte waard, om foar de belangen fan 'e Bilkerts en it Biltsk op te kommen as tsjinfuotter fan 'e Ried fan de Fryske Beweging. Nei in ferheftige krêftmjitting kaam der in kompromis: it Frysk waard in ferplichte fak op 'e skoallen, mar net-Frysktalige gemeenten koenen ûntheffing oanfreegje en dan ynstee fan it Frysk de eigen taal ûnderwize. Dêrta waard de Kemissy Bildts ("Kommisje Biltsk") oprjochte, dy't derfoar soarge moast dat der lesmateriaal foar it Biltsk kaam.
Nei dizze jierrenlange striid waard lykwols ynsjoen dat der mear te winnen wie mei gearwurking en de Stichting Ons Bildt, dy't oprjochte waard as tsjinhonger fan 'e Ried fan 'e Fryske Beweging is ûnderwilens ien fan 'e lidorganisaasjes fan dyselde Ried wurden is. Dêrtroch hat de Ried him ek ta ynset foar it Biltsk ferplichte. Sa koe it dat de Ried foar de Fryske Beweging by it lânsregear besocht hat om it Biltsk as minderheidstaal erkend te krijen. Spitigernôch hat dit gjin sukses hân.
Sa't Henk Kas, lid fan 'e Kemissy Meertalighyd, it ferwurde: "Bildts en Frys naast nander. Metnander werke an 't behouwen fan kultuur en mimmetaal. Neffens mij kin 't niet mooier."
[bewurkje seksje] Hjoed de dei
Sûnt likernôchh 1980 hat it Biltsk tige oan status wûn. Dat komt net yn it lêste plak trochdat de gemeente sûnt 'e iere tachtiger jierren stadichoan begûn is mei it aktyf befoarderjen fan 'e eigen taal. Sa waard om 1980 hinne yn 'e Biltske gemeenterie noch útslutend Nederlânsk sprutsen, wylst in goede tsien jier letter eins alle leden, ynklusyf de boargemaster, Biltsk praten, útsein fansels de Frysktalige Minnertsgeasters. Fierders is der in lokale partij, de Werkgroep Het Bildt, dy't opkomt foar de Biltske taal en kultuer en oare Biltske belangen. Dy helle by de gemeenteriedsferkiezings fan 1994 trije fan 'e trettjin sitten en yn 1998 fjouwer fan 'e fyftjin. By de lêste gemeenteriedsferkiezings, fan 2002, bleau de WHB stabyl mei op 'e nij fjouwer sitten.
Bûten it bestjoerlike mêd hat de Stichting Ons Bildt, dy't subsidiëarre wurdt troch sawol de gemeente as de provinsje, sûnt syn oprjochting in berch wurk ferset. Sa ferskynden der allinne al tusken 1980 en 1993 tritich Biltsktalige boeken, wat in protte is foar sa'n lyts taalgebiet. Dêrûnder wienen romans, gedichtebondels, skiednisboeken, berneboeken, skoalboeken, fotoboeken en al it wurk fan Waling Dykstra. Fierders waarden der winsk-kaarten, kalinders en tegels en boarden mei Biltske spreuken útbrocht. Boppedat jout de stifting healjierlikse kursussen Biltsk, sawol foar Biltsktaligen as net-Biltsktaligen. Ek wurde der kursussen Biltske skiednis jûn.
De Kemissy Bildts hat yn 1999 syn namme feroare yn Kemissy Meertalighyd ("Kommisje Meartaligens") en giet noch altyd troch mei it ûntwikkeljen fan lesmateriaal foar de legere skoallen yn 'e gemeente. Sa waard yn 2000 it lêsboek Din din doasy, ferhalen en rymkes foar jonge bern, oan 'e skoallen oanbean, dêr't yn it Biltsk oersette ferhalen yn steane, dy't Fryske skriuwers spesjaal dêrfoar skreaun hienen. De Kemissy Meertalighyd, dy't krekt as de Stichting Ons Bildt finansjeel stipe wurdt troch gemeente en provinsje, wurket trouwens op allerhanne mêden hieltyd nauwer gear mei de Afûk, dy't foar it Frysk itselde wurk ferrjochtet. In nije opdracht foar de Kemissy is, sûnt 1999, it advisearjen fan 'e gemeente oer hoe't der yn 'e praktyk it bêste omgien wurde kin mei de trijetaligens, mei Biltsk, Frysk en Nederlânsk, fan it Bilt.
Wat it gebrûk fan it Biltsk yn 'e media oangiet, moat der fêststeld wurde dat der yn 'e skreaune parse hieltyd mear Biltsk brûkt wurdt, fral yn it hûs-oan-hûsblêd De Bildtse Post. Ek Biltsktalige famyljeberjochten wurde hieltyd gewoaner. Fierders is der in lokaal radiostasjon, Radio Eenhoorn, dat behalven it Bilt ek de gemeente Menameradiel betsjinnet. Op dy stjoerder binne faak Biltsktalige of alteast foar in part Biltsktalige programma's te hearren. Op 'e regionale radio en tillevyzje, krekt as yn 'e rest fan Fryslân fersoarge troch Omrop Fryslân, is oant no ta lykwols mar komselden Biltsk te hearren.
Wat de keunsten oanbelanget binne der op it Bilt fiif amateurtoanielferienings, dêr't teminsten twa fan tsjintwurdich alle jierren in stik yn it Biltsk spylje.
[bewurkje seksje] Klanklear en wurdskat
De sinsbou fan it Biltsk is benammentlik gelyk oan it Frysk, dus bygelyks "sien late" ("sjen litte") yn tsjinstelling ta it Nederlânske "laten zien". Fierwei it grutste part fan 'e wurdskat komt út it Aldsúdhollânsk. Wol binne der fansels guon lienwurden út it Frysk, lykas "hait" ("heit"), "faint" ("feint") en "stoit" ("stuit", yn de betsjutting fan plak yn de tiid).
It Biltsk beskikt oer twa lûden dy't net yn it Frysk foarkomme:
- Dat binne de lang oanholden nasalisearre i fan "pit", lykas yn "mîns" ("minske") en "prevînsy" ("provinsje").
- De lang oanholden u fan "put", lykas yn "brûg" ("brêge") en "gûnst" ("geunst"). Dit hat wol wat fan it Fryske twalûd "eo" fan "freon"),
Spitigernôch moat fêststeld wurde dat in grut part fan it Biltske taaleigen oan it ferdwinen is. Wurden lykas "bes" ("pake"), "klots" ("mûtse") en "kússy" ("kokeal") wurde tsjintwurdich hast net mear brûkt.
[bewurkje seksje] Dialekten
Yn earder tiid skynt de sprektaal yn 'e ferskate Biltdoarpen, Sint Jabik, Sint Anne, Froubuorren en Aldebiltsyl nochal wat ferskild te hawwen. It measte dêrfan is letter weirekke; dat wol sizze dat de dialektfarianten faak noch wol besteane, mar dat net mear te efterheljen is at se foarhinne útslutend yn ien doarp brûkt waarden.
Wol bestiet der hjoed de dei in lyts, mar frij dúdlik dialektferskil tusken it Westbiltsk, dat benammen sprutsen wurdt yn 'e doarpen Westhoek en Sint Jabik, en it Eastbiltsk fan Froubuorren en Aldebiltsyl. Sint Anne en Nij-Altoena nimme dêrby in oergongsposysje yn. Dit ferskil komt lykwols net fuort út 'e âlde doarpsdialekten, mar út it feit dat de ynfloed fan it Frysk yn it easten fan it Bilt ieuwenlang folle sterker west hat as yn it westen.
[bewurkje seksje] Sjoch ek
- Bildts (foarbyld fan it Biltsk).
[bewurkje seksje] Literatuer
- H.S. Buwalda, S.H. Buwalda en A.C.B. van der Burg, Woordeboek fan 't Bildts, Ljouwert, 1996.
- K. Jansma, Friesland en zijn 44 gemeenten, Ljouwert, 1981.
- P. Terpstra, Tweeduizend jaar geschiedenis van Friesland, Ljouwert.
