Социология
Wikipedia дан
Социология(латын тилинен societas- коом жана logos- илим, билим)
- коом бир бүтүн система катары жана айрым коомдук институттар, процесстер, топтор, инсан менен коом мамилелери, адамдардын массалык жүрүш-турушунун закон ченемдүүлүгү жөнүндөгү илим.
Contents |
[оңдоо] Социологияга киришу
Социология деген эмне?
1.Социологиялык ыкма Социология: Айкындуулук жонундогу илимби? Конугуу: 3.Социологиянын негизги абалы Конугуу: 4. «Эмне учун деген?» социологиялык суроо 100 мин калктын ичинен озун озу олтургондордун саны, жынысына жана жашына карата болунгон. 5.Социологиялык тушунук 6.Социология жана башка коомдук илимдер Экономика Политология Конугуу: Тарых Психология Антропология 7.Акылдуулукпу же илимий даанышмандыкпы?
Чатакташкан туугандар бири-бирин коргондо кучакташып корушот.
Социологиянын тарыхы жана оорчушу Бугунку кундогу социология Социологиялык теория Функционалдык (милдеттик) перспектива Конфликттер перспективасы Интерактивдуу перспектива Колдонулма социология 10. Социология жана коом Колдонулма изилдоолордун турлору Социологиянын башка тармактарда колдонулушу
[оңдоо] Социологияга киришуу
Социология деген эмне?
Социология адам коому жана адамдардын ортосундагы оз ара мамилелер тууралуу системалар жана объективдуу илим болуп саналат. Социология предмети дуйнону жана коомду бирдикте-айрым адамдар, адамдардын тобу жана мекемелер жараткан баалуулуктарды жана коз караштарды, ошондой эле аларды озгортуучу кучторду кенири кароого мумкундук берет. Коомду жана адамдардын ортосундагы оз ара мамилелерди изилдоонун коп сандаган жолдору бар. Социология менен таанышууну бул илимде колдонулуучу ыкма-социология предметин изилдоонун озгочо методикаларын кароодон кийин баштаган туура.
[оңдоо] Социологиялык ыкма
Коомду жана адамдардын ортосундагы оз ара мамилелерди изилдоочу озунун ыкмаларында социология илимий муноздогу методдорду колдонууга аракеттенет. Бул социологдор интуицияга, ишенимдерге же уккандарга таянбай дегенди билдирет. Алдын ала коро билген окумуштуу изилдоочулор адамзаттын буткул тарыхында адамдардын бири-бири жана аларды курчап турган коом менен оз ара мамилелерин жазып келишкен. Шекспирдин пьесаларында Вольтердин эссесинде, Дикенстин романдарында мына ушулардын баарында адамзаттын оз ара карым-катнаштарында жана коомдук системаларга даанышмандык менен талдоо жургузулгон. «Озун озуно сак бол, бирок кошунанды ууру тутпа», «Озундон чыккан жат жаман» деген элдик макалалардын коомдук мааниси ото терен. Ошондой болсо да, социологдор мындай коз караштарга макул болбосо жана анча ишенбесе да ал корунушторду тушундуруу жана далилдоо учун аларды негиз кылып алууга мажбур болушат. Ал эми алар адам коомунун тиричилигин изилдоо жолу менен алынган илимий маалыматтарга таянышат. Социологдор мумкун болгон бардык учурларда биология жана физика ондонгон табигый илимдер колдонуучу изилдоо ыкмаларын пайдаланышат. Алар кобунчо илимий ыкмаларды пайдалануу менен изилдоо жургузушот, башкача айтканда текшерууго мумкун болгон гипотезаларды жаратат жана ал гипотезаны кабыл алуу же четке кагуу кандай натыйжалардын негизинде болорун алдын ала билишет. Бишка окумуштуулардай эле, социологдор объективдуу муноздогу эмоциялардын, же кандайдыр бир артыкчылыктардын эсебинен бурмаланбаган корутундуларды жасоого натыйжаларга ээ болууга аракеттенишет. Илимий методдордун жардамы менен мына ушундайча изилдоонун натыйжасында социология адабият, дин жана философия сыяктуу илимий негиздеги эмес гуманитардык тармактардан айырмаланып турат. Социолгоиянын акыркы максаты коомдук корунушторду тушундуруучу жана айрым учурларда алдын ала айтуучу так илимий билимди жаратуу болуп саналат. Ал эми адамдарды изилдоодо толук объективдуу болуу ото кыйын жана социологияда илимий методдорду колдонуу коп проблемаларга коз каранды. Адам таштан, жылдыздан же газдын молекуласынан айырмаланып, сезимге, ой жугуртууго ээ болгон жана жеке кызыкчылыктары бар ото татаал тируу организм болуп саналат. Оздору изилдей турган предметтер сыяктуу эле, социологдор, моралдык касиетке ээ болгон татаал тируу организм экендиги тууралуу факт, изилденуучулорго жана ал методдор учун пайдалануучуларга белгилуу бир кескин чек коёт. Мисалга алсак социологдор балдарды суйуусуно же оорчуп осушуно тыюу сала албайт. Ошондой эле, адамдардын согуш мезгилиндеги мамилелерин байкоо жана алардын согушта чыдоо жондомдуулугун изилдоо максатында алар согуш баштай албайт жана согуштун мындай шарттарын тузо албайт. Адам табигый илимдер изилдей турган объекттерден ото айырмалангандыктан коп социологдор бул илимдерде колдонулуучу методдорду озгортушот жана толукташат. Социологдор, социологиялык чындыкка ээ болуу кыйла даражада изилдоочунун жеке билимине байланыштуу деп эсептешет. Мындай позицияны немец социологу Макс Вебер пропогандалаган, ал адамдын журум-турумун тушунуунун эн жакшы жолу-изилденуучу объекттин ан сезиминде болуп жаткандарды туздон-туз симпатиялык тушунуу деп болжолдогон. Коп социологдор адамзат тажрыйбасын толук тушунуу учун табигый илимдерде колдонулучу методдор жетишсиз деп эсептешет. Социология жаатында жургузулуучу коп иштерди гуманитардык илимдер, озгочо философия менен окшоштугу бар. Изилдоо ыкмаларынын мындай айкалышуусу, так жана гуманитардык илимдердин байланышы социологияны азыркы учурдагыдай кызыктуу жана озуно конул бурдура тургандай илимдин тармагына айландырды.
[оңдоо] Социология: Айкындуулук жонундогу илимби?
Башка илимдердин окулдору айрым учурларда социологиянын мурда далилденген илим деп эсептешет. Алар, копчулукко мурда белгилуу болгондорду эле кайрадан ачуу учун социологдор коп акча жумшап жатышат дешет. Мындай туура эмес тушунуунун себеби, социология баягы бизге таныштай эле корунгон коом менен адам дуйносун изилдегендигинде. Чындыгында ар бир адам тигил же бул даражада жалпы дуйнонун жана адамзаттын жаратылышын тушундуруучу озуно жаккан теориясы бар социологияга кызыккан изилдоочу болуп саналат. Ал эми тескерисинче, табигый илимдер изилдей турган предметтер адамдарга жургузулуучу адаттагы тажрыйбалардын чегинен чыгып кеткен учурлар коп кездешет. Табигый илимдер изилдоочу маселелердин жооптору коп учурларда адаттагы адамдар тушунууго кыйын тилде жана символдордо баяндалат жана жазылат. Мына ошондуктан баарыбызга социология предмети ото жакшы тааныш болгондуктан, социологиялык материалдар менен иштоодо ото кылдат болуу зарыл. Туура ой жугуртуулордон келип чыккан жыйынтыктар жана аларды далилдоочу аргументтер ката болуп калышы мумкун, чындыгында кобунчо ошондой да болуп чыгат.
Конугуу: Адамдын озун-озу олтуруу жагдайларын карап королу. Озун озу олтуруу жана анын себептери тууралуу томондо келтирилгендердин кайсынысы туура экендигин жуйолуу ой жугуртуу менен жооп бергиле. 1.Аялдар эркектерге караганда озун озу олтурууго коп барышат, анткени алар бироого коз каранды, ал тургай коп азап чегишет. 2.Жаш адамдар улгайгандарга караганда озун озу коп олтурушот, себеби адам жаш кезинде стресстерге коп учурайт жана жашоодо оз ордун табуу ото кыйын сезилет. 3.Ак тустогу адамдарга караганда негр калкынын арасында озун озу олтуруу жогору болот, анткени алар узак жылдар бою тенсиздикте жашап, дискриминацияга дуушар болуп келишкен. 4.Озун озу олтуруу чон майрамдарда коп учурайт, анткени ал учурларда адам озун жалгыз сезип, кайгыга алдырып коёт. 5.Массалык информация каражаттары тарабынан озун озу олтуруу процесстери кенири чагылдырылып корсотулгон кездерде да, адам озу озу олтургонго коп барышат.
Социологиянын негиздоочулордун бири Эмиль Дюркгейм (1858-1917) алгачкылардан болуп системалык изилдоолорду жургузгон жана коом жогорку онуккон денгээлге жетишкен учурда озун озу олтуруу учурлары кескин кобойуп кеткендиги тууралуу маалыматтарды топтогон. Анын «Озун озу олтуруу» (16) деген китеби социология жаатындагы алгачкы илимий изилдоолордон болуп калды. Мына ушундан кийинки илимий изилдоолордун маанилуу тармагы болуп калган озун озу олтуруу проблемаларын изилдоо Дюркгеймдин эмгегиндеги маалыматтардай эле танкалаарлык натыйжаларды беруудо таблицаны кара.
Озун озу олтуруу проблемалары бюнча жогорку далилдоолордон биз эмнелерди биле алабыз? Туура ой жугуртуунун жана ларды далилдоочу аргументтердин натыйжасында алынган маалыматтар ката болуп калышы мумкун жана негизинен кобунчо туура эмес болуп чыгат. Биздин коомго жана адамдардын оз ара мамилелерине тийиштуу суроолордун туура жоопторун ото дыккаттык менен объективдуу изилдоолордун натыйжасында алууга болот.
[оңдоо] Социологиянын негизги абалы
Жуйоолуу ой жугуртуунун натыйжасында жаралган биздин коз караштар туура эмес болушу мумкундугун тушундургондон тышкары социологиялык малыматтар озун озу олтуруу жаатында конулго ала турган башка маанилуу жагдайлар бар экендигин корсотот. Озун озу олтуруу кокусунан, эч себепсиз эле, ото ачуулангандыктан бoло бербейт. Озуно кол салуу жагдайы адамдардын белгилуу бир тобуна, жашаган жерлерине жана мезгилге ото байланыштуу боло тургандыгын озун озу олтуруулордун саны корсотту. Ар бир социалдык категорияларагы озун озу олумго кыюу учурларынын белгилуу бир санын «алдын ала айтууга болот». Кайсы бир категорияларда ким озун озу олтуро тургандыгын эч ким алдын ала айта албайт, ал эми кайсы категорияда озун озу олтуруу ото коп олтуро тургандыгын алдын ала так айтууга болот. Мисалы алсак, негрлерге караганда ак тустогу адамдардын ичинде, аялдарга караганда эркектердн арасында уйлонгондорго караганда улонбогондордун арасында жана кедей жашагандарга салыштырганда жакшы жашагандардын ичинде озун озу олтуруу коптогон жылдардан бери осуудо. Жогорудагы айтылып кеткен «социалдык жагдайды» озун озу олтуруулордун негизинде кандай жыйынтык чыгарууга болот? Албетте озун озу олтуруу-бул жашоодон кескен жеке адамдын озунун гана жасаган иши деп ойлойсун. Тилекке каршы, адам кобунчо белгилуу бир соиалдык кырдаалдардын таасиринен мындай чечимге келет. Ал эми бул факт озун олтуруу жеке адамдын озунун гана эмес, коомдун таасиринен, б.а.адамдын журум-туруму анын социалдык чойро коп таасир эткендигинен боло тургандыгын корсотот. Озун озу олтуруунун мындай социалдык жагдайларынын негизинде адамдын журум-туруму анын соиалдык айлана чойролорунун, уй-булонун, общинанын, этникалык топтордун, уюмдардын жана тарыжый доорлордун натыйжсында калыптанат деген жыйынтыкка келууго болот. Мына ушундай жыйынтык адамдын журум-турумунун бардык турлору учун социологиядагы негизги жобо болуп саналат, б.а.адамдын журум-туруму коом жана социалдык кырдаалдар тарабынан калыптанат.
Конугуу: Бул главада талкууланган маселелер тууралуу озунордун билиминерди жалпылоо учун томондогу негизги тушунукторду белгилеп алгыла: интерпретация, инсан, жагдайды аныктоо, келишим боюнча тартип, белги моюн сунуу, деградация шаан-шокоту, белги салуу, карьера. Кийинки беш жылда озунор же жакын тууганынар чалдыккан ооруну тандап алгыла. Коллеганар менен бирге жогоруда аталган тушунуктордун кайсылары тажрыйбалар менен байланыштуу болгон томондогу стадияларды тушундуруудо жардам бере аларын аныктап белгилегиле: -кайсы бир тартип бузуулар жонундо алгачкы ирет шектенуу стадиясы -диагнозду аныктоо процесси -оорунун жагдайы далилденген учур -андан кийинки окуялар.
[оңдоо] «Эмне учун деген?» социологиялык суроо
Ар бир илимдин озуно берилген эн негизги суроосу «эмне учун?» болуп саналат. Жонокой суроодой болуп корунгону менен «эмне учун?» деген суроо кыйла жалпылоочу жана коп нерсени ичине камтыган, ошондой эле коптогон суроолордон жаралган суроо: Белгилуу бир жагдай кандайча пайда болду? Кандай озгочо кырдаалдарда? Кандай процесстердин таасири жана кайсы механизмдердин катышы менен? Башкача соз менен айтканда кайсы корунуштор экендигин жана кучундо сакталып калышын толук же бир аз денгээлде кандайча тушундурууго болот? Бардык бул суроолор «эмне учун?» деген кыйла жалпы суроого жооп берууго жардам берет. Ал бизди эмне учун адам озун озу олтурууго барат деген суроо социология канда й жооп бере тургандыгы кызыктырат. Бул суроонун жообун толук тушунуу дегендик коомдук илимдердин арасынан социологиянын ээлеген ролун жана билимди онуктуруу жаатында бул илимдин потенциалдуу мумкунчулукторун тушунуу дегендик. «Эмне учун?» деген социологиялык суроону талкуулоодон мурун эмне учун озун озу олтурушот деген суроого башка илимдин тармактарынан алынган уч жоопту карап коробуз. 1.Биологиялык жооп. Адамдын оз жанын озу кыйышына мумкун, кандайдыр бир биологиялык же органикалык фактор-мисалга алсак, биохимиялык тен салмактуулуктун бузулушу таасир этиши мумкун. Албетте, мындай жооп коомдук илимдердин чегинен чыгып, табигый илимдердин тармагына кирет. Социологдор органикалык муноздогу себептердин мумкундугун танбайт, бирок аларды изилдешпейт. 2.Биографиялык жооп. Озун озу олтуруунун себеби мына ошого туртку берген окуялардын биринин артынан бири болушу мумкун. Мисалы, бала мектептен жаза алды, андан сон жолдошу же жакында эле ажырашып атасы же энеси менен урушуп калуу, дагы ушул сыяктуу. Мындай ыкманын коп пайдасы бар жана туура, анткени кайсы бир учурда эмне учун озун озу олтургондугун тушундурууго жардам берет, ал ыкманы журналисттер коп колдонушат. Ал эми социологдор айрым учурларда жалпы корунушторго отууго аракеттенишет да, бул ыкманы кээде гана пайдаланышат. Оз жанын озу кыйган ар бир учурда болгон окуялардын ирети уникалдуу муноздо, ошого байланыштуу алардан жалпы жыйынтыкка келуу мумкун эмес. 3.Психологиялык жооп. Озун озу олтурууну кобунчо психологиялык коз караш боюнча, б.а.ошол учурда адам эмне жонундо ойлогондугу аркылуу тушундурушот. Озун олтургон адам кат жазып, анда эмне учун олумго баргандыгын, ата-энесине кайра баргысы келгендигин же куноосун озу кечире албаганынын себептерин тушундурушу мумкун. Психологиялык коз караш боюнча, ошондо эле ал адамдын таржымалы тууралуу, психикалык оорусу бар же жок экендигин, ото кучтуу кайгыга чалдыгышын, оз куноосун сезгендигин кобуроок билген жакшы. Албетте олоорундо калтырып кеткен катта мындай маалыматтардын баары жок., ошондуктан бул адамдын мындан мурунку психикалык абалын изилдоо талап кылынат. Адамдын биологиялык факторлорун, биографиясын жана жеке инсандык озгочолукторун билуу озун озу олтуруунун себебин туура тушундурушу мумкун. Биологдор, жеке иш алып баруучу детективдер жана психологдор мына ушул багытта билим алышат. Ал эми социологдор кандай негизде иштешет? Социологдор болсо озун озу олтурууну биологиялык факторлор, биографиялык фактылар же жеке инсандык касиеттери менен байланышта карабастан, коомго байланышта карайт. Болгон ар бир озун олтурууну социолог социалдык жагдайлардын жана кырдаалдардын негизинде тушундурушот. Бирок социология жалпысынан алганда негизинен конкреттуу индивидиуумдун озун озу эмне учун олтургондугуно (кылмыш иш жасадыбы же жумушсуз калдыбы) конул бурбай тургандыгын кошумчалап айта кетуу маанилуу. Социология адамдын оз жанынан кечууго жасаган аракетине эмес, ошол кырсык болгон жердеги социалдык чойрого же шарттарга негизинен конул бурат.
100 мин калктын ичинен озун озу олтургондордун саны, жынысына жана жашына карата болунгон.
Социологдор озун озу олтурууну кобунчо адамдын жалгыз озунун гана иши эмес, «социалдык факт» же социалдык корунуш катары карайт. Социолог эмне учун айрым адамдар озун озу олтургонун эмес, эмне учун озун озу олтуруу бир чойрого караганда башка бир чойродо коп же аз экенин аныктоого умтулушат. Алар томонкудой суроолорго жооп издешет: эмне учун шаарларга караганда айыл жерлеринде (батыш олколоруно карата алганда) озун озу олтуруунун пайызы томон же италиялыктарга салыштырганда австралиялыктар эмне учун озун озу олтурушот? (Жогорку таблицаны кара) Мисалга алсак, айыл жерлери жана Италия учун кандай муноздомолор окшош болуп саналат жана ал окшош муноздомолор кандай даражада озун озу олтурууго байланыштуу? Бул суроолордун жооптору ал корунушторго толук тушунук бере албайт жана айрым бир жеке учурлардагы озун олтуруулорду алдын ала айтууга кээде гана мумкун берет, бирок ал жооптор озун озу олтуруу жонундогу кенири маалыматтын булагы гана болуп саналбастан, адамдын социалдык жашоосунун фундаменталдуу мунозу тууралуу да тушунук берет. Ал эми социология жалгыз кишини изилдебестен коомго гана коп конул бурат деп айтуу да туура эмес. Адамдын журуум-турумун толук изилдоо социологиянын негизги милдети болбосо да, «коом» деп аталган абстрактуу тушунукту адамдар тузорун жакшы билишет; ал эми коом жеке адамдардын бири бири менен оз ара карым катнаштарынын натыйжасында тузулот. Мына ушундайча тузулгон коом жана озунун ар бир мучосуно озунун таасири (жогоруда келтирилген озун озу олтуруунун мисалынын учурундагыдай) социологдордун копчулугу учун негизги кызыгууну туудурат, ошондой эле коп социологдорду коомдогу адамдардын ортосундагы оз ара карым-катнаш процесстери озунчо да кызыктырат. Адамдардын оз ара мамилелеринин натыйжасында коом кандайча тузулот жана кун сайын кандайча озгорулуп турат?.. Социологиянын негизинен коомду жана коомдогу адамдардын оз ара ммилелерин кароочу болуму кийинки главада берилет.
[оңдоо] Социологиялык тушунук
«Коом» же «коомдо жашаган адам» сыяктуу абстарктуу тушунукторду пайдаланып, социолог жогоруда айтылган озун озу олтуруунун социалдык мунозун кандайча тушундуро алат? Эмне учун озун озу олтуруу Ньюйоркко караганда Миссисипинин айрым райондорунда кыйла томон жана Австрияга караганда Италияда ото аз? Бул суроолорго толук социолгиялык жооп алуу учун коп убакыт талап кылынат, ал эми социологияга тийиштуу изилдоолордун мунозун кыскача талкуулоо социологиялык ой жугуртуунун табиятын жакшы тушунууго мумкундук берет. Озун олтуруунун пайызы томон болгон эм топторунда, общиналарда жана коомдордо эмне учун алардын мучолору оз жанынан кечууго аз барат? Бул социологиялык топтор башкаларга караганда кыйла биримдиктуу, чогуу же «тыгыз байланышта» экендиги алынган социологиялык жооптордон корунуп турат. Бул топтордогу айрым адамдар алдына чон максат, умут коюп жашагандар; алар белгилуу бир статуска ээ; алар озун озу алып журушу кыйла ачык корунот; алар оздорун жеке мумкунчулукторунун чегинен тышкары жогорку денгээлдеги инсан же социалдык топтор оздорнун айрым мучолорун коп контролдошот жана жеке журуш-турушуна ото катуу тышкы тыюууларды салышат. Бул социалдык муноздомолор буткул дуйно жузундогу туруктуу, каада-салттуу жана динди катуу туткан топтордо, общиналарда жана коомдордо ото кенири таралган. Мына ушундай гана топтордо озун озу олтургондордун пайызы ото томон. Жеке адам менен адамдын топторунун ортосундагы байланыш ушунчалык ото кучтуу болгондуктан, ал топ адамдын омурун кыюуга жол бербейт, ал тургай ал жонундо ойлоого да мумкундук бербейт. Бул жерде адамдын омуру же адамдын озунун гана кызыкчылыгы менен олчонбостон, жалпы адамдардын ой-максаттарына тыгыз байланышта болот. Тескерисинче, озун озу олтургондордун эн чон пайызы озумчулдук негизги орунду ээлеген топтордо, байланышы начар топтордо, кызыкчылыктары шектенуулорду туудурган топтордо, эркиндикке ээ болгон жеке адам озунун жашоосунун каалагандай жургузгон жана социалдык болунуу байкалган жерлерде кездешет. Социалдык жактан озунчо жашаган адамдардын жашоосу кобунчо адамдардын топторунун кучтуу ой-максаттарынын ордуна жеке кызыкчылыкка баш иет. Эгерде адамдардын тобунун кучтуу ой-максаттары жок болсо, мындай жеке кызыкчылыктар адам оз жашоосунда кучтуу эркке ээ болуш учун кобунчо жетишсиз болуп саналат. Мына ошентип, жогоркулардан тышкары, озун озу олтуруу жеке башынын эркиндии учун озун курмандыкка чалышы деп айтсак да болот. Социолог жогоруда айтылгандарга эч кандай моралдык баа бербейт; озун озу олтуруулордун пайызы томон же жеке эркиндиги жогорку даражада болгондуктан, бир коом башка коомга караганда жакшы деген болжолдоолорду келтируу социологиянын милдетине кирбейт, мындай моралдык же саясый ой-толгоолор коомдук илимдердин чегинен тышкары иштер. Ал эми социология мындай ой-толгоолордун негизин тузуучу баалуу так маалыматтарды бере алат. «Талкууланып жаткан» маселени терендетуу максатында озун олтуруунун озгочо бир турун айта кетуу керек, себеби ал АКШда коп кездешуучу адамдын озуно озу кол салуу учурларынан ото айырмаланат, озун олтуруунун бул туру негизинен кучтуу топтордун тасиринен болот. Мунун эн жакшы мисалы япондук камикадзе-учкучтар, экинчи дуйнолук согуш учурунда япон улутун коргоо учун алар курмандыкка оз каалоосу менен барган. Башка дагы бир мисал, уй-булосуно жук болбоо учун картан эскимостордун озун олумго кыюу салты жана олгон куйоосунун соогун орттоп жатканда, кошо орттонуп олгон индиялык жесир аялдар. Бул учурларда озун олтуруунун себеби, озун начар адам эмес, эрки кучтуу адам катары далилдоо максаты. Озун олтуруунун мындай туру, б.а.топтун кызыкчылыгы жеке адамдын омурунун жогору коюулгандыгынын натыйжасында адам озун олтурушу келип чыкса, альтруисттик озун озу олтуруу деп аталат. Ошондой эле альтруисттик озун озу олтуруу же адамдын жеке кызыкчылыктарынан келип чыккан озун олтурууго караганда моралдык жактан башкача бааланат. Альтруисттик озун озу олтуруу Дюркгеймдин классификациясы боюнча озун олтурунун торт турунун бири болуп саналат. Озун озу олтуруунун эгоисттик, аномикалык жана фаталисттик деген негизги уч туру бар, алар томонку таблицада кыскача баяндалып жазылган.
Социологиялык тушунуктун акыркы бир аспектисин айта кетуу зарыл. Эгерде озун олтуруу топтогу адамдардын байланышынын кучтуу экендигинен болсо, анда эмне учун адамдардын кээ бир тобу чогуу же тыгыз байланышта болот, ал эми башка бир топтору ыркы жок жана бири-бири менен байланышта эмес? Айыл жерлерине караганда адатта шаарлардагы адамдын ортосундагы карым-катнаш эмне учун начар болот? Бул суроонун жообу биологиянын же психологиянын негизинде берилиши ыктымал. Шаарларда жашаган адамдардын биологиялык жана психологиялык шарттары айырмалана турганын айтууга болот. Бирок, шаарда жашаган адамдардын айылда жашагандардан биологиялык айырмалуу ыктымалдуулугу ото аз, ал эми шаар жана айыл жерлериндеги адамдардын психологиясынын ортосундагы айырмачылыктарынын баары алардын тубаса озгочолукторунон эмес, алардын социалдык шарттарынын ар турдуу экендигинен келип чыгышы ыктымал. Ал эми адамдардын топторунун ортосундагы айырмачылыктарынын себептери эмнеде? Озун озу олтуруу учурундагы адамдардын журуш турушунун жеке озгочолукторун тушундургондой эле социологдор социалдык кубулуштардын себептерин же «топ болуп жашаган адамдардын журум-турумун» социалдык башка корунуштордон табууга аракеттенишет. Община жана коом, мисалга алсак, негизинен социалдык институттардын оз ара таасир этуу жолу аркылуу калыптанат. Уй-було экономика аркылуу калыптанат, экономика Окмот аркылуу калыптанат, окмот мыйзам аркылуу калыптанат, мыйзам болсо мораль аркылуу калыптанат., дагы ушул сыяктуу. Мына ошентип кайсы гана социалдык чойро болсо да бири-бири менен оз ара таасир этуучу коомдук кучтордун татаал чырмалышуусу болуп эсептелет. Мына ушул себептен ар кайсы олколордо жашагандарды же жада калса адамдардын ар турдуу топторун ар тараптан жалпылоодо ото этияттыкты сактоо зарыл. Адатта коп олколордо улгайган адамдардын арасында озун озу олтуруу пайызы жогору деп айта алабыз, ал эми озун олтуруу айыл же шаар жерлеринде ар дайым ото коп деп айта алабыз. Мисалга алсак озун озу олтуруу учурлары шаарларда коп кездешкен. Америкадан айырмаланып, Японияда озун олтуруу пайызы айыл жерлеринде жогору. Улгайган адамдар Японияда кобунчо кирешеси аз жана социалдык камсыздоо системасы начар айыл жерлеринде жашашат (22). Социология деп аталган илимдин милдети оз тармагындагы жана башка чойролордо социалдык чындыктын татаал айкалыштарын изилдоо болуп саналат.
Конугуу: Автор жогорудагы текстте озун озу олтуруну олумго учуроонун себептеринин эн башкысы катары баяндайт. Силердин оюнар боюнча озунордун олконордо олумго учуроонун жана ооруга чалдыгуунун башкы себептери кайсылар? Бул тууралуу маалыматты кайдан табарынарды жазгыла. Керектуу маалыматтарды тапкандан кийин томондогулорду жазгыла: -50 жаштан кичуу эркектердин арасындагы олумго учуроонун коп кездешуучу эки себеби -50 жаштан улуу эркектердин арасындагы олумго учуроонун коп кездешуучу эки себеби -50 жаштан кичуу аялдардын арасындагы олумго учуроонун коп кездешуучу эки себеби -50 жаштан улуу аялдардын арасындагы олумго учуроонун коп кездешуучу эки себеби -эркектер менен аялдардын ортосунда айырма барбы? -ал айырмаларды кандайча тушундурууго болот? -озунор топтогон маалыматтар силерди тан калтырдыбы же ошондой эле болушу мумукун деп ойлодунар беле? -олумго дуушар кылуучу негизги себептер, эгерде силер медициналык сестра болсонор, силердин ролунарга кандай таасир этер эле?
[оңдоо] Социология жана башка коомдук илимдер
Табиятты жана физикалык дуйнону системалык турдо изилдоочу табигый илимдерден айырмаланып коомдук илимдер илимий ыкмаларды колдонуу менен коомду жана адамдын журум-турумун изилдейт. Социология озу пайдалануучу методдордун натыйжасында табигый илимдер менен тыгыз байланышкан. Ал ошондой эле башка коомдук илимдер менен тыгыз байланышта, анткени алар изилдоонун жалпы предмети бириктирип турат. Социологиянын, экономиканын, психологиянын, антропологиянын жана тарыхтын ортолорундагы чектер кобунчо жоюулуп кетет. Мисалга алсак, кирешеси жакырчылыктын денгээлинен томон болгон шаарларда жашагандардын проблемаларын изилдоо да урбанисттик социология, уй-було экономикасы же урбанисттик социология уй-було экономикасы менен урбанисттик политология сыяктуу илимдерин изилдоочу предмети боло алат. Ал эми чыкдыгында алардын ортосунда чек бар жана так социологиялык корунушту тузуу учун бардык коомдук илимдерди тушунуу зарыл.
[оңдоо] Экономика
Экономика товарларды ондуру, болуштуруу, пайдалануу жана тейлоо тармактарын изилдей турган илим. Экономика менен социологиянын экоонун ортосундагы эн маанилуу байланыштыруучу муун экономикалык тармактагы социалдык негиз болуп саналат. Банкка акчалар озу эле келип тушпойт же счеттон озу эле алынбайт же кандайдыр бир кучтун таасири менен иштелбейт. Алардын жумушка орношуу жана балдарын окутууга каражат топтоо же уй сатып алуу максатында кайсы бир социалдык чечимге келген адамдар гана банкка салат. Начальнигинин кол алдында иштегиси келбей озунчо иш баштагысы келгендер же кошунасыныкындай кийим кийгиси келгендер, же жумушсуз жургон адамдар счеттон акча алышат. Ал эми башка бир байланыштыруучу муун коомдогукарым-катнаштардын коп турлорунун экономикалык негизи болуп саналат. Коомдун жашоо тиричилиги учун экономикалык жана материалдык кызыкчылыктар чон таасир тийгизет.
[оңдоо] Политология
Политологиянын конулунун борборунда окмот жана саясый бийликти пайдалануу турат. Окумуштуу политологдор башкаруу системасынын тузулуш лпринциптерин жана саясый процесстердин орчушун изилдешет. Социрлогодор ошондой эле саясый багыттагы суроолорго-эмне учун адамдар саясый кыймылдарга бириге тургандыгын же кайсы бир саясый коз караштарды колдой тургандыгынынын себептерин, саясый жана башка коомдук институттардын ортосундагы оз ара байланыштарды билууго кобуроок кызыгышат. Кийинки жлдары политология менен социология пайдалануучу ыкмалары, изилдоочу предметтери жана тушунуктору боюнча жакындашып кетишти, мына ушуга байланыштуу аларды ортосунда болуп чек жургузуу мумкун болбой калды.
Конугуу: Бир барак кагаз алгыла да томонку тармактарда: -балдарды тарбиялоо -улгайган адамдарды кароо -жаштардын журум-турумуна коз салуу -кылмышкерлердин бетин ачуучу иштерин контролдоочу, уюштуруучу милдеттерин аткаруучу саламаттыкты сакто жана социалдык жактан жардам корсотуудо иштеген кесиптештердин тизмесин жазгыла. Бул адистегилер социалдык контролдоо маселелери менен канчалык тыгыз байланышта экендиги жонундо ойлонгоула. Бул эки кесипти озунчо эки болуп кароого болобу.
[оңдоо] Тарых
Откон окуялардын себептерин, алардын иретин жана маанисин аныктоого аракеттенип откон мезгилдерге серп салып королу. Тарыхый изилдоолор адамдардын жонокой баяндап жазууларын жана мезгилдер аралыгындагы жалпы социалдык багыттарга байкоо жургузуулорду басып отту. Социологдор оз кезегинде тарыхый изилдоолордон коп маалыматтарды алды. Мисалга алсак, социологдор тарыхка XIX кылымда батыш олколорундо жана бугунку куну Африка менен Азиянын онугуп келе жаткан олколорундо индустриалдаштыруунун социалдык натыйжаларын салыштыруу учун кайрылышкан. Биздин текстте да азыркы кездеги коптогон социалдык корунушторду чагылдырууга мумкундук беруучу тарыхый шилтемелер коп келтрилет.
[оңдоо] Психология
Психология негизинен адамдын мээсинде журо турган процесстерди изилдейт. Психологдор логикалык ой жугуртуу, эс акыл, кабыл алуу, коруу жана чыгармачылык жондомдуулук, ошондо й эле невроз, ички психикалык конфликттер жана ар кандай эмоиялык абал сыяктуу мээнин иш аракетин изилдешет. Пихология негзинен социологиядан адамдардын социалдык тобуна эмес жеке тажрыйбага коп конул боло тургандыгы менен айырмаланат. Ал эми социалдык психология-ар бир адамды курчап туруучу социалдык чойро инсанга жана журум-турумга кандайча таасир этерин изилдоочу илим-социология менен тыгыз байланышта жана экоонун тен изилдоолорун жана ыкмаларын колдонот. Макалдарга карата жакында эле социалдык психологдор тарабынан жургузулгон иштердин мисалдары «Акылдулук же илимий даанышмандык» деген болумдо келтирилген.
[оңдоо] Антропология
Антропология бул адамдын бологиясын жана маданиятын бардык мезгилдерде жана дуйно жузунун бут бардык болукторундо изилдоочу илим. Физикалык антропология негизинен адамдын биологилык эволюциясын, ошондой эле азыркы учурда жашаган адамдардын бири-биринен дене жагынан айырмачылыгын изилдейт. Маданий антропология негизинен маданият маселелерин жана азыркы кездеги коомдон мурун (айрым учурларда «индустрияга чейинки» же «эн жонокой» коом деп аталат) мезгилдин онугушн изилдейт. Ал эми тескерисинче, социологиянын негизги прдмти онуккон жана азыркы мезглдеги коомду изилдоо блуп саналат. Ошону менен бирге социологдор оздору учун коптогон антропологиялык тшунукторду жана ыкмаларды пайдланышат жана колледждер менен университеттердин копчулугундо бул эки илим бир факультетке бириктирилген. Антропология ички чектуу муноздуу келет. Дуйнодо изилдей турган индустрияга чейинки коом аз калды жана негизинен азыркы цивилизация таасир этпеген бир да коом калган жок. Бул, антропологдор Х кылымда азыркы общиналар менен коомдорду кошо киргизип, озунун изилдоо чоролорун кенейтишинин бир себеби. Изилдоо предмети жагынан алып караганда алар социологи жакндашып кетет. Этнография адамдын журум-турумунун белгилуу бр аспектин же анын жашоо-тиричилигин айкындоочу антропологиялык блдируу болуп саналат.
7.Акылдуулукпу же илимий даанышмандыкпы?
Мумкун силердин копчулугунор социологиянын киришуу курсу «айкын» тушунукторду далилдейт деп ойлогондурсунар. Ал эми социологдун ой жугуртуу логикасы боюнча алсак силер жон эле «акылга сыярлыктай» корунгон тушунукторго илимий колдоно аласынар. Элдик даанышмандыктын туу чокусу болуп саналган макалдарды карап королу. Кийинки жылдары коомдук илим жаатындагы адистер жалпыга маалым болгон бул макалдарда ар канда даражада чындык бар экенин далилдешти. Томондо айрым макалдар келтирилди.
«Бала ыйлабаса эмчек кайда»
каалагандарыбыздын баары эле ишке аша бербей тургандыгын биз жакшы билебиз, ал эми копчулук адамдарга караганда айрым адамдар талап кылуунун натыйжасында коп нерсеге жетишишет. Эмгек акыны эле мисалга алып королу. Нью-Йорк мамлекеттик университетинин психологу Brende Madjor жана анын коллегалары Буфало шаарындагы менеджмент факультетинин копчулук тажрыйбалуу студенттери дур дуйно дуконундо кадрлар болумунун инспекторунун ролун ойноону сунуш кылышкан. Арыз бергендер (атайын адамдар) документтеринде кандай эмгек акы алууну каалагандарын жазышкан. Айрымдары ваканция тууралуу кулактандырууда корсотулгон эмгек акыдан томон, кээ бир коп эмгек акы алууну каалагандарын жазышкан. Жыйынтыгы томонкудой: Жумушка кабыл алуу туралуу чечимге эмгек акынын денгээли боюнча берилген суроо таасирин тийгизген жок. Ал эми ошондой болсо да, арыз бергендердин ичинен коп эмгек акы алууну каалагандарга жумушка кабыл алганда коп эмгек акы беришти. Туура, алар оздору корсотуп жазгандай эмгек акы берилбесе да канчалык коп эмгек акыны корсотсо, аларга ошончолук коп эмгек сунуш кылганын изилдоочулор айтышты.
Бажа-бажанын корбосо башы кычышат. Чатакташкан туугандар бири-бирин коргондо кучакташып корушот.
Адамдар магнитке караганда кушка коп окшошот. Делмаре атындагы психиатриялык клиниканын психологу Ричард У.Льюактын жана Колифорниядагы анын коллегасынын жургузгон изилдоолору бири-бирине карама-каршы нерселер окшош болот деген ойлор эксперименттик маалыматтар аркылуу далилденбей тургандыгын аныкташты. Коп изилдоолор жалпы рассалык, диний жана экономикалык байланыш аркылуу бириккен, ошондой эле жалпы саясый коз карашка ээ болгон адамдар чогуу жшай тургандыгын корсотту. Аял менен эркектин ортосунда тузулгон ото жакын мамлелердин натыйжасында уйлонуу учурлары келип чыгат, ал эми изилдоочулордун далилдери боюнча аялы менен куйоосу коп жагынан бири-бирине ото окшош болушат. Льюак озунун эмгектеринде, адамдар акыл-эси жагынан озу сыяктуулар менен уй-було курарын корсотот. Коннектикут колледжинин психологу Бернард Мюнстейн жана башка изилдоочулор: «Эн корунуктуу адамдар менен уй-було курууга кылган аракетибизге карабай, баары бир биз озубуздун денгээлдеги адам менен уй-було курабыз»-деп айткан. Мичиган университетинин психологу Дэвид М.Бусстун ою боюнча адамдардын озуо окшошторго баш кошо тургндыгынын принциби уй-було жаатында психологиялык жана биологиялык изилдоолордун жалпыга белгилуу кайта кайталануу натыйжасы болуп эсептелет.
«Эрди кементай ичинде таанысын»
Психологдор Карен Дион, Эллен Бершид жана Элейн Хэтвилд 1972-жылы адамдын сырткы корунушу жакшы болсо, коп жакшы сапаттары бар деп ойлой тургандыгыбызды аныкташкан. Биз изилдоочулор 60 студентке адамдардын суротторун таратып берип, ошол суроттор аркылуу алардын мунозун жазып берууну отунушкон. Ондуу-тустуу адамдар анча ондуу эмес адамдарга карганда социалдык планда жогору бааланып, жакшы жумушта иштоого жана бактылуу уй-було курууга коп мумкунчулуктору бар экендиги айтылган. «Корктуулук деген сонун нерсе» (23) деп аталган бул эмгек корктуулук тууралуу социалдык-психологиялык изилдоолордун бутундой бир агымын жаратты. Мунун натыйжасында коп окумуштуулар оздору учун озу эле ишке ашуучу эн маанилуу ыктымалдуулукту ачышты: адамдар суйкумдуу адамдардан коп жакшы нерселерди кутушот жана алар да биздин жакшы умутту аныктоого аракеттенишет. Ал эми корксуз адамдар биз ойлогондой болбой, коп ийгиликтерге ээ болушат. Корктулук менен инсандын озгочолукторунун ортосундагы оз ара байланышын изилдоолор корктуу эмес адамдарга караганда корктуу адамдар озун башкалардан ойдо коруп, бактылуу сезе тургандыгын, токтоо жана курбалдаштарынын таасирине туруктуу келе тургандыгын корсотту. Мындай мисалдарды коп эле келтирууго болот, соттун чечими да аларга жумшагыраак, студнттер аларды жакшы педагогдор деп эсептешет жана жолдош, коллега, суюуктуу адам катары жогору бааланат. Мындай жалпы муноздомолор эркектерге жана аялдарга тийешелуу. «Корктуу же корксуз адамдарга биз кандай мамиле жасасак аларда оздору жонундо ошондой тушунук жаралып, анын натыйжасын алар ошондой калыптанат»-деп, Гавай университетинин психологу Хэтвилд айткан. Суйкумдуу сулуулук биздин маданиятта ото терен мааниге ээ экендиги шексиз.
8. Социологиянын тарыхы жана оорчушу
Социология озунун азыркы кездеги формасына мындан 100 жыл мурда эле ээ болду. Ошондой болсо да, бул илимдин тамыры XVIII кылымдан башталат. Европа тарыхынын бул мезгили Агартуу мезгили деп аталат, анткени бул мезгилде ойчулдар адамдын оорчуп жетилиши анын акыл-эсине жана жондомдуулугуно жараша экендигине ишенишкен. Пастуллаттардын биринде табигый дуйнону изилдоочу окумуштуулар сыяктуу эле акыл-эсти физиканын мыйзамын жана планетанын кыймылын ачуудан пайдаланса болот, ал эми коомдук дуйнону изилдоочу окумуштуулар акыл-эсти адамдын журум-турумунун мыйзамдарын изилдоодо колдоно алат. Адамдын журум-турумун изилдоо адамдын журуш-туруш мыйзамы аныкталгандан сон коомдун оорчушу учун пайдаланса болот деп болжолдошот. Ал эми XIX кылымдагы онор жайлык революция коомдун жашоо-тиричилигине тез жана кенири таралган бир катар озгоруулорду алып келгендиктен Агартуу доордун отимисттик идеяларына кумондуулукту туудурду. Онор жайлык революция Англияда башталды, бул жердеги ойлоп табуучулар жип ийруучу «Дженни» машинасын жана кездеме токуучу механикалык станокту жаратышкан, бул болсо коп сандаган кездемелерди тез жана арзан ондурууго мумкундук брген. Текстиль онор жайынын, металлургия жана онор жайлардын башка тармактарынын онугушуно байланышту коп адамдар фабрикаларда иштоо учун жаны осуп жаткан шаарларга кетип жатшты. Алардан онор жай жумушчуларынын жаны коомдук табы тузулду, ал эми аларды жалдап иштеткендер жаны коомдук кучтуу тапка айланды. Ошондой эле уй-булодо саясаттын багытында жана адамдын жашоо тиричилигиндеги диндин ролунда кескин озгоруулор болду. Жумушчулардын эмгек акы коп учурларда ото томон болгондуктан, уй-булонун бардык муолору-ата-энеси жана балдары эптеп кун коруу учун иштоого мажбур болушкан. Айрым адамдар кунуно 19 саат, ал эми жумасына 6 же 7 кун иштешкен. Мына ушинтип эртеден кечке иштегени менен алардын иштеген жумушу туруктуу эмес болгон. Жумуш жок мезгилдерде жумушчулар жумушсуз калышкан. Келечектен эч кандай ишеним болбосо дагы, эртеден кечке чейин иштоого туура келген жан алардын жашоо шарттары ото наар болгон, мына ошондой оор шарттардын себебинен шаарлардагы начар жашаган жаны жумушчулардын омуру кыска болгон жана алар ар кандай кылмыштуулукка барган. Мына ушундай ото кейиштуу проблемаларды XIX кылымдын башында коомдук илимдерди изилдеген ойчулдар тушунууго жана жойууга аракеттенишкен.
Бугунку кундогу социология
Социология бугунку кундогу онуккон бардык олколордо жана онугуп келе жаткан коп олколордо туруктуу илим болуп саналат. Ал АКШда жакшы онуккон ал жерде социология чон университеттердин бардыгында окутулат (1988-жыл боюнча алганда 12 мин адам социологдордун Америкалык Ассоиациясынын кесиптик социологиялык уюмдардын мучолору болуп саналат). Социология ошондой эле Англияда, Франция, Германияда жана башка батыш олколорундо кучтуу онуккон. Социологиянын ролу чыгыш Европа олколорундо анча чон эмес. Мисалы, мурунку СССРди алып королу. Брежневдин учурунда оциология предмети университеттерде тыюу салынып, Москвадан алыс турган анча белгилуу эмес интитуттарда гана окутулган. Советтик социологдор коп жылдар бою коомдук илимдик жаатында изилдоолорду жургузгонуно карабастан, социология предмети универитеттердин окутуу программасына официалдуу турдо жакында гана киргизилди. Ал эми мурда болсо коп советтик социологдорго философ, экономист же историк деген наамдагы илимий даражалар берилип келген. Мурунку СССРде кийинки жылдары социологиянын оорчуп онугушу Горбачевдун бийлигине жана анын кайра куруу жана айкындуулук саясатына байланыштуу. 1989-жылы аял социолог социологдордун Советтик Ассоциациясына башчы гана болбостон ал Горбачевдун ото жакын кенешчиси, Советтик Конституцияны кайра карап чыгуу боюнча комиссиянын мучосу да болгон.
9. Социологиялык теория
Социология туруктуу илим болуп саналат, бирок бул дуйного бирдиктуу коз карашы бар так аныкталган илим дегендик эмес. Социологдордун коз караштары чындыгында коп негизги принциптери боюнча окшош болот. Бирок учурдагы социологиядагы бирдиктуу коз караштар жок. Мисалы, алып карай турган болсок, коз караштары дал келген академиялык илимдер ото аз жана социлогия сыяктуу жаны илим жонундо да ушуну эле айтууга болот. Социология озунун изилдоо предмети, ыкмалары жана билимдеринен пайдаланышы боюнча озун дагы болсо изилдоо процессинде. Силер оциология камтый турган маселелердин кендиги тууралуу бир аз тушунук алдынар. Жогоруда социологиялык ыкманы талкуулоодо биз, коп оциологдор социологияны мумкун болушунча илимий муноздо кароого аракеттенишерин, ал эми кээ бирлери кыла гуманитардык ыкманы колдонуштарын айтып кеттик. Социологиянын «Эмне учун?» деген суроосун талкуулоо менен биз, копчулук социологдор коомго коп конул боло тургандыгын, ал эми айрымдарын негизинен коомдогу адамдардын оз ара карым катнаш проблемаларына конул бурарын белгилеп кеттик. Бул маселелер боюнча социологдор кандай позицияда болсо, кыйла даражадагы алардын коз караштары да бул илимдин коомдогу ролуна, ал пайдаланган ыкмаларга жана анын коюлган маселелерине байланыштуу болот. Коом кандайча аракеттенип жашай тргандыгын тушундуруу учун социологдор коомдун табияты тууралуу бир катар гипотезалардан башташы керек. Мындай болжолдоолор социологиянын теориялык перспективасын аныктайт. Теориялык перспектива – бул коомдун потретинин соз жузундо айтылышы. Анын конулунун борборунда социологдор тарабынан берилуучу суроолор жана алардын жоопторун издоо жолдору турат. Ал социологдор учун коомду жана анда жашаган адамдардын журум-турумун тушундурууго жардам беруучу суроолорду аныктайт. Бугунку кундо соиологдор колдонуучу кыйла кенири таралган перспективалар томондогулор: функционалдык перспектива, Конфликттер перспективасы Интерактивдуу перспектива.
Функционалдык (милдеттик) перспектива
Функционалдык перспектива коомдогу стабилдуулукту сактоо учун бирдиктуу элемент катары коомдун ар бир мучосу кандайча салым кошорун озгочо болуп корсотот. Бул перспективага ылайык коом адамдын организми же башка бир тируу организм катары каралат. Дененин болуктору сымал (кол бут, журок жана мээ), коомдун мучолору да (мисалы, уй-було, коммерциялык ишканалар жана окмот) буткул системада жалпы жакшы болгудай чогуу аракеттенишет. Ар бир мучо системанын жолтоосуз аракеттениши учун зарыл болгон тен салмактуулукту сактап турууга жардам берет. Функционализмдин башаты (айрым учурларда «структуралык функционализм» деп аталат) Огюст Комте, Герберт Спенсер жана Эмиль Дюркгейм сыяктуу алгачкы социолог-теоретиктердин эмгектеринде эле башталган. Социалдык структуранын элементинин функциясы ачык айкын корунгон (алдын ала билген жана белгилуу болгон) же комускодо (алдын ала билген эмес же белгилуу эмес) болушу мумкун. Мисалы алсак, классикалык орто мектептин алдын ала белгилуу функцияснын бири, окуучуларды китеп окуу жана математика сыяктуу академиялык илим боюнча терен ыкмаларга уйротуу болуп саналат. Ошол эле мезгилде орто мектептин комуско функциясы окуучуларда бири-бири менен мамиле тузуунун жана уюшкандык сыяктуу маанилуу социалдык ыкмалардын жаралышы болуп саналат. Социалдык структуранын элементтеринин коомго туура келбеген журум-турумдардын жаратышын анын дисфункционалдуулугу болуп эсептелет. Эгерде окуучулар озу менен бирге окуган окуучулардан журум-турумдун социалдык тескери жактарын уйроно турган болсо, анда мектеп дисфункционалдуу болот. Маданий антропологиянын жана социологиянын тармактарында маанилуу перспективалуу болуп эсептелген функционализм Тынч океандын аралдарында же АКШнын Ортонку батышынын анча чон эмес шаарларындагы озунчо болунуп жашаган общиналар сыяктуу анчачон эмес стабилдуу коомдорду изилдоо учун озгочо зарыл болуп эсептелет. Ал бири-бири менен карым катнашы ото жакын жана ото биримдуулукто, ынтымактуулугу ото кучтуу мындай общиналардагы адамдарды тушунууго жардам берет. Эгерде кимдир бироолор гана ич ара тен салмактуулук абалын бузуп жибербесе эле, мындай чойролордун иши уламдан улам ошондой болуп ар дайым илгерилей бере тургандыгы шексиз. Функционалдык перспективанын озу да социалдык озгоруулор-бул, и ч ара келип чыккан жана системанын шайкеш иш аракетин бузуучу куч экенин корсотот. Ал эми чындыгында социалдык жашоо тиричилик ар дайым эле тынч жана бир калыпта боло бербейт. Дуйнонун копчулук болукторундо согуш журуп, которулуштор жана революциялар болуп турат. Функционализмдин сынчылары функционализм багыты бул корунушторду тушундуро албайт деп айтышат. Социологиядагы дагы бир теориялык перспектива-бул тескери муноздогу конфликттер перспективасы.
Конфликттер перспективасы
Конфликттер перспективасы кофликтти бардык эле коомдун милдеттуу аспектиси жана социалдык озгоруулуордун негизги булагы катары эсептейт. Бул перспектива коомдун элементтери бутундой нерсе катары жакшы аракеттенишпестен бири-бири менен кофликттешип туруучу болукчо деген болжолдоолорго негизделген. Ал эми бул, уюшкан ынтымактуу шайкеш коомдо болбойт дегендик эмес. Конфликттер теориясы жатындагы окумуштуулар (изилдоочулор) дуйнодо тартип устомдук кылаарын танышпайт, ал эми чындыгында тартип коомдогу элементтердин ортосунда ар дайым болуп туруучу кофликттердин натыйжасы болуп саналат жана бардык чурларда эле табигый корунуш болуп саналбайт. Конфликттер теориясын жактоочулар оз коз караштарын Маркс менен Симмелдин эмгектерине таянып негиздешет. Алар коомдук динамикалык жана ар дайым озгоруп туручу мунозун ботончо баса белгилешет. Алар коом ар дайым морт тен салмактуулукта дешет. Копчулук учурларда социалдык тартип (кобунчо ото убактылуу) элементтердин табигый оз таасирлеринин натыйжасында эмес, коомдогу бир элементтин башкалардын устунон устомдук кылышынын натыйжасында тузулот. Тартип-бул кучтун жана чек коюулардын таасиринин натыйжасы, башкача айтканда, кучтуулордун алсыздардын жана байлардын кедейлердин устунон устомдук кылышы. Социолог карама-каршы перспективалардын ар бирин пайдалануу менен университет шаарчасынын уюштурулушуна кандайча баа бере тургандыгынын негизинде талкуулоо менен мындай карама-каршы перспективаларды биз баяндай алабыз. Бул эки перспектива бири биринен ото айырмаланса да, алардын бири бирине туура келиши милдеттуу эмес. Алардын ар бири социалдык чындыкты ар турдуу коз карашта карашат. Функионалисттер университет шаарчасын студенттерден, окутуучулардан, админитраторлордон, ошондой эле тейлоочу адамдардан, илимий кызматкерлерден, ашкана кызматчыларынан ж.б..у.с.ар кандай «органикалык» элементтерден турат деп карашат. Бул элементтердин баары бири менен бири оз ара байланышта болуп, университет шаарчасын ынтымактуу иш аракеттерин жузого ашырууда оз улушторун кошушат. Мунун элементтеринин биринин эле иш аракеттеринин бузулушу ал тен салмактуулуктун убактысынча бузулушуна алып келет. Окутуунун сапаты же ашканадагы тамак-аш туурасындагы же башка оорчундуу саясый себептер боюнча студенттердин забастовкасы кутулбогон жерден университет шаарчасын тен салмактуулук абалын чыгарып жибериши мумкун. Ал эми коомдук келишимдердин жана кызматташунун негизинде тузулгондуктон, тен салмактуулуктун мындай убактылуу бузулушу буткул коомчулуктун кызыкчылыгы учун тез эле калыбына келтирилет. Конфликттер теориясын жактоочулар университет шаарчасынын тышынан караганда бейпил керонгон коомунун ар турдуу топторунун эгоисттик кызыкчылыктарын жана алардын ортосундагы атаандашуу мамилелерин карап корууго аракет кылышат. Мисалга алсак, профессорлор жана окутуучулар педагогикалык оор жукторду женилдетууго аракет кылышат. Ал эми 2-курстун студенттери факультетивдик сабактардын кыскартылышына каршы болушу мумкун. Медицина лабораториясынын кызматкерлери университет шаарчасынан башка жерлердеги айлык акынын денгээлине чейин оздорнун айдык акысынын жогорулатууну талап кылышып эмгек союзун тузушу мумкун. Администраторлор болсо, кмоттун каржылоону кызкартуу шарттарында университеттеги иштерди алып баруу учун оздорунун жасаган иштеринин башкалар баалабай турганына нааразылык билдиришет. Бул теориянын жактоочулар университет шаарчасындагы тартипти атаандашуунун жана ар кандай топтордун камкордугунун убактылуу начар натыйжасы катары эсептешет. Теориялык эки перспективанын бир жалпылыгы бар: биринчиден, аларды коомдун макроденгээли, ийри социалдык структуралар жана алардын бири-бири менен байланышы кызыктырат. Бул перспективаларды пайдалануучу изилдоочулор же айрым учурларда макросоциологдор деп аталгандар, адатта уюмдар, мекемелер, общиналар жана эл, коомдук процесстер, урбанизация, социалдык мобильдуулук жана коз караштардын системалары, капитализм жана социализм сыяктуу коомдогу негизги элементтерге конул бурулат. Бул эки теориялык перспективалар жалпы «структуралык» коз караштар адам жашаган коомго жана журум-турумга болушот. Структуралык коз караштардын постуллаттары томонкучо: -социалдык структуралар айрым адамдарга жана аларга устомдук кылуучуларга карата тышкы корунуш катары эсептелген социалдык факты сыяктуу каралашы жана изилдениши керек; -ар бир адамдын журум-туруму негизинен анын озуно байланыштуу эмес, социалдык структуралар жана кучтор аркылуу аныкталат. Ал эми мындай постуллаттар коом тарабынан ой жугуртууго жана ар бир адамдын аракетине болгон кысым жасоону озгочо баса белгилеп, ыктыярдыгынын эркин болушу жана озунчо автономия болуу тушунугун минимумга алып келишет.
Интерактивдуу перспектива
Мындан мурда баяндалып айтылгандардан айырмаланып, социологияда колдонулуучу дагы бир маанилуу перспектива негизинен, коомдун микроденгээлин-адамдардын бири бири менен оз ара мамилелерин жана коомдун мучосу катары айрым адамдардын коом менен болгон мамилелерин карайт. Интерактивдуу перспектива деп аталган бул перспектива негизинен кундолук жашоо тиричиликте адамдардын бири-бри менен оз ара мамилелеринин мунозуно жана алар оздорунун социалдык карым-катнашына кандай маани бере тургандыгына коп конул бурат. Бул интерактивдуу перспектива коз карашындагы изилдоочулорду микросоциологдор деп аташат, анткени алар ири социалдык структураларды эмес, айрым бр адамдарды же анча чон эмес адамдардын топторун изилдешет. Интерактивдуу перспективанын негиздоочусу Джордж Герберт Мид болуп эсептелет. Бул перспективанын жактоочулары адамдардын журум трумуна ото жакындан байкоо жургузгондуктон, функционализм мектебинин жана конфликттер теориясынын макросоциологдорунан айырмалнып алар коом тарабынан коюлган чектелуулорго карабастан адамдар кыйла эркин болот деп эсептешет. Башкача айтканда, алар коомдун макросоцилогдор ойлогон даражада басымдуулук кылуучу куч деп эсептешпейт. Интерактивдуу перспективанын жактоочулары адамда ар дайым озунун социалдык дуйносун жаратуу жана озгортуу процесси журуп турат деп эептешет. Аларды адамдын ой жугуртуусу да, жана сезими, ошондой эле алардын журум-туруму бирдей даражада кызыктырат. Алар адамдардын ш-аракеттеринин себептерин, алардын алдына койгон ой максаттарын, ошондой эле алар дуйнону кандайча кабыл ала тургандыгын изилдешет. Биз Интерактивдуу перспективаны университет шаарчасы тууралуу биздин мисалыбызга кайрылып баяндап берели. Бул перспективанын жактоочулары университет шаарчасын кызматташуу же конфликтешуу кз карашунда эмес, студенттер биринчи жолу университет шаарчасына келгенде ал жердеги жашоо тиричиликти кандайча кабыл алышы, алардын шаарчада уйроно турган тажрыбанын мааниси жана университет шаарчасынын шарттарнда социалдык карым-катнаштардын оорчушу кандай журо тургандыгы сыяктуу маселелерге конул бурулат. Интерактивдуу ыкмалардын жактоочулары университет шаарчасынын уюштурулушу жана андагы кызматташуунун мамилелери жонундогу маселелер канчалык кызыктырса, кундолук карым-катыштарды студенттердин, окутуучулардын жана администраторлордун кабыл алуу мунозу да ошончолук кызыктырат. Интерактивдуу ыкмалардын жактоочулары негизинен адамдарга конул бурушуп, изилдоо ыкмалары боюнча макросоциологдордон айырмаланып турушат. Аларды адамдын ой жугуртуусу жана сезими кызыктыргандыктан алар кобунчо сапаттык ыкмаларды пайдаланышат.
Конугуу:
Эми силер Интерактивдуу перспективалар менен таанышкан сон, алган билиминерди пайдаланып, томондогу конугуулорду аткаргыла: -тиш доктуруна баруудан баш тарткан тиши кариес менен ооруган адамдарды изилдоо -эс алуу, мисалы, туштонуу учурунда тамеки тарткан медсетраларды изилдоо -ашканада иштеген жумуш учурунда спирт ичимдиктерин ичучу аялдарды изилдоо -коруусу начар, бирок коз доктуруна баруудан баш тарткан адамдарды изилдоо -ото толук орто жаштагы адамдарды изилдоо -аз кыймылдай турган илимий кызматкерлерди изилдоо Изилдоону жургузуудон мурда силер томондогулорду аныктоого тийишсинер: 1.Маалыматтарды силер кимден аласынар. 2.Силер маалыматтарды кандайча топтойсунар. 3.Маалыматтарды силер кайсы убакта топтойсунар. 4.Силер кандай суроолорду береинер. 5.Изилдоону жргзуудо силерге кандай кыйынчылыктарга дуушар болушунар мумкун.
Колдонулма социология
Социологиянын негизги милдети биз жашап турган дуйно тууралуу озубуздун билимибизди кенейтуу. Бул эн туура асыл максаттын озу соиологиянын келечегинен умуттондурот. Америкалыктар кандадыр бир нерсенин баалуулугун анын пайдалуу мумкундугу менен олчоону жакшы корушот. Социологияда кандай пайда бар? Бул суроону негизнен эки турдогу суроого ажыратууга болот. Биринчиден жалпы коом учун социологиянын кандай маании бар? Коомдогу соиологдор коомго туздон-туз кандай пайда келтирет?
10. Социология жана коом
Коп социологдор универитеттерге жана жогорку окуу жайларында окутуучу болуп иштешет. Социологдордун коомго окутуучулук иш аракеттери аркылуу кылган таасири кыйыр турдо болуп саналат. Студенттер социологиялык перспектива жана социологиялык изилдоолордун жыйынтыктары тууралуу канчалык коп билсе, алар ошонолук билимдуу болушат жана оздору жашаган коомдун проблемаларын натыйжалуу чечууго конугушот. Социология илими пайдаланылган жерлер: Колдонулма тармактарда: окмоттук ведомстволордо, коммерциялык эмес уюмдарда, изилдоочу жана менчик мекемелерде, ошондой эле байланыш, реклама иштеринде, техникалык тармактарда колдонулат. Эгерде биз теориялык жана колдонулма изилдоолордун ортосундагы айырманы карап коро турган болсок, академиялык социологи менен колдонулма социологиянын айырмасын тушуно алабыз. Теориялык изилдоолор-илимдин кызыкчылыгы учун билим алуу максатында гана жургузулуучу изилдоолор. Колдонулма изилдоолор-булар кундолук практикалык проблемаларды чечуу учун жооп алуу максатында жургузулуучу излдоолор. Ал реалдуу болгон проблемаларды туздон-туз чечуу учун колдонулат. Теориялык изилдоо конкреттуу предметтерде гана жургузулот. Б.а.алар социологдор тарабынан коюлган илимий изилдоолорго жооп алууга багытталган жана адатта алардын натыйжалары социологдор гана окуй турган журналдарга жарыяланат. Мисалы, соиологиянын ото кенири таралган суроолору томонкулор: -Эгерде адам топторунун саны кобойо турган болсо, топтун мучолорунун журум-туруму кандайча озгорот? Уч адамдан турган топтогу журум-туруму 25 адамдан турган топтогу адамдардан башкача болот. -Кочодогу кылмыштуулукту жана мектепти таштап кеткен окуучулардын санын кантип азайтууга болот? Д.б.у.с.
колдонулма социологиялык изилдоолордун классикалык мисалдарына томонкуну келтирууго болот:
Чикаго университетинин социологдору Иллинойс штатындагы банги заттарга каршы курошуу программасынын чегинде жургузулгон илимий изилдоолор бангиликке байланыштуу негизги факторлорду аныктоого мумкундук берген. Алынган маалыматтардын негизинде иштелип чыккан саясаттын натыйжасында 3 жылдан кийин бангичилердин саны кыйла азайган. Колдонулма изилдоолордун турлору
1.Баалоо максатында изилдоо 2.Социалдык эксперимент 3.Саясатка жургузулгон социологиялык изилдоолор 4.Социалдык прогноз 5.Социалдык мониторинг жана баяндап жазуу
1.Колдонулма изилдоонун бул туру кыйла кенири таралган изилдоолордун бири-иш жузуно ашкан проектини бир программаны баалоонун таасирин аныктайт. Баалоо максатында изилдоо: программа ийгиликтуу болдубу? Ойлогон ойлор иш жузуно аштыбы? Сыяктуу суроолорго жооп беруу учун жургузулот. Баалоо максатында изилдоонун эн жакшы мисалы катары мектеп жашындагы озгочо начар уй-булодон чыккан балдардын интеллектуалдык жана маданий жактан оорчушуно таасир этуу максатында телекорсотуу студиясы тарабынан балдарга арналып даярдалган АКШнын популярдуу Сезам кочосу деген телекорсотуу программасын атоого болот. Бул корсотууну жумасына 4 жолу же андан коп коргон балдардын билими чындыгында жогорулагандыгын излдоочулор белгилеген. Ошондой начар уй-булонун балдарына караганда жакшы уй-булонун балдары бул программаны кобуроок коргондугу белгиленген. Мисал катары, алкоголизди айыктыруунун натыйжалуулугун-медициналык гана эмес, социалдык болуп да эсептелген проблеманы изилдоо болуп эсептелет.
2.Социалдык эксперимент бир программаны иш ашырууга чейин жургузулот. 4.Социалдык прогноз. Табигый илимдерде окуяларды прогноздоо излдоонун негизги максаттарынын бири болуп саналат. Социалдык дуйно канчалык татаал болгондуктан аны изилдей турган ыкмалар да ото так эмес. Ошондуктан айрым бир социалдык корунуштор алдын ала айтылышы мумкун. Мисалы, согуш, революция, ондурушутун томондошу же анча коп эмес социалдык озгоруулор качан болорун же болбосун так айтууга мумкун эмес.
Ушуга карабастан социологиялык изилдоолор практикалык эффект беруучу жонокой окууяларды прогноздоо учун колдонулат. Прогноздоонун кенири таралган мисалы катары шайлоолордун натыйжасын келтирсек болот. Мындан 50 жыл мурун шайлоодун жыйынтыгын прогноздоо мумкун эмес эле. Бугунку куну прогноздоо жакшы иштелип чыкты жана коомдук пикирлерди изилдоочулор бардык шайлоолордо жыйынтыктарын ото так айта алат. Мисалы, мындай анализдер 1988-жылы АКШда президенттик шайлоодо Джордж Буштун женип чыга тургандыгын гана эмес калктын 54% макул, 46% каршы чыга тургандыгын алдын ала айтышкан. 5.Социалдык мониторинг жана баяндап жазуу. Бардык эле колдонулма социологиялык изилдоолор белгилуу бир натыйжаларга ээ болбойт жана айрым бир учурларда гана прогноз бере алышат. Алардын кээ бирлери дуйно кандай болсо, так ошондой так баяндап суроттоп жазышат. Мисалга алсак, кайтыш болуп кеткен Мичиган университетинде иштеген Ангус Кэмпбелл бир нече жылдар бою жалпы улуттун тандалып алынган тобунан алардын сезими, мамилелери жана «жыргалчылык сезими» тууралуу сурап билип турган. Ал АКШда кандай типтеги адамдар озун бактылуу, ал эми кайсылары озун бактысызмын деп сезерин суроттоп жазган. Алынган натыйжалар айрым учурларда тан калтырган. Кэмпбелл орточо эсептегенде уйлонбогондорго, ажырашып кеткендерге же жесирлерге карганда уйлонгондор оздорун канааттандырарлык сезгендигин аныктаган. Ал эми Кэмпбелл, балдары бар уй-булолор, оздорун бактылуу уй-було деп эсептегендигин белгилеген. Чогуу жашагандар оздорунун канааттануу сезимдерин билдирген жана мындай канааттануу сезимдери ири шаарларга караганда айыл жерлеринде жана анча чон эмес шаарчаларда кобуроок болгон. Ошону менен бирге Кэмпбелл озунун бактылуу деп эсептоо адамдардын каражатынын денгээлине аз байланышта экендигин корсоткон. Эгерде мындай корунушторду белгилуу бир мезгилдин ичинде бирге топтосо, алар социалдык корсоткучтор боло алат, б.а.мезгилдин озгорушу менен улут кандайча озгоргондугун корсотуучу маалымат болуп саналат.
Конугуу: Эми силер жогоруда айтылгандар менен таанышкандан сон, алган билиминердин жардамы менен томондогудой конугуулорду аткаргыла. Тамеки тарткан адамдарды жынысына жана классына карата ажыратууга болот. Социалдык позитивисттер ал айырмачылыктар жашоо тиричилик факторлорунан келип чыгышы жана адамдын озунун тандап алган жашоо жолуна жараша болушу мумкун дешет. 1.Силердин оюнар боюнча томондогулорго таасир этуучу бир нече факторлорду жазгыла: -тамеки чегуу же чекпоо жонундо аялдын чечими -тамеки чегуу же чекпоо жонундо эркектин чечими -тамеки чегуу же чекпоо жонундо ар кандай кызматтарда иштеген адамдардын чечими 2.Жогорудагылардын негизинде силер: «Тамеки чегуунун кесепетинен олконун рагы дартынан олгон адамдар оздору куноолуу, анткени алар тамеки чегууну бардыгынан артык корот деп айтылгандар тууралуу кандайча ойлойсунар?» 3.Тамеки чегуу же чекпоо тууралуу адам озу чечет деген коз караш туура же туура эмес деген аргументтердин тизмесин тузгуло. 4.Тамеки чегуу проблемасы боюнча силердин окмот кандай чараларды коруудо? Эмне учун адамдар тамеки чеге тургандыгы тууралуу окмот изилдоолорду жургуздубу? 5.Тамеки чегууго тыюу салууну окмот озунун кызыкчылыгы учун жургузобу? 6.Окмот тамеки чегуу проблемасы боюнча коомдо озгоруу болот деп ойлойбу?
Социологиянын башка тармактарда колдонулушу
Буга чейин биз негизинен социологиянын социологиялык изилдоолорду туздон-туз колдонуучу тармактарын карап чыктык. Ал эми социологиялык изилдоолор туздон-туз пайдаланылбаган тармактар ото коп. Социология колдонулуучу башка тармактарга саясат маселелери боюнча консультация беруу, социалдык сын жана клиникалык социология кирет.
Саясат маселелери боюнча консультация беруу
Мамлекеттик саясатты иштеп чыгууда социологдордун катышуусу саясатка багытталган ири масштабдуу изилдоолор менен чектелбейт. Окмоттук денгээлде чечимдердин кабыл алынышына жооптуу адамдар социалдык маселелер боюнча адистердин пикирин билуу учун туздон-туз социологдорго кайрылса болот.
Мисал Социология илиминин коомдук илимдер тармагында пайдаланышынын ото белгилуу болгон мисалы 1954-жылы АКШнын Жогорку сотунун мектептерге сегрегацияга тыюу салуу тууралуу чечими болду. Билим беруу боюнча Советке каршы чыккан Браундун ишин кароодо сот кобунчо социологиялык жана психикалык маалыматтарга жана сегрегирленген, озунчо бир тен укуктагы мектептерде окуган кара тустогу балдарга тескери таасирин тийгизет деген далилдоолорго таянган. Мына ушундай ото маанилуу ишти сотто кароодо биринчи жолу коомдук илимдер тармагындагы адистердин пикирлерине жана бул тармактардагы изилдоолорго зор маани беришти.
Социалдык сын
Социалдык саясат тууралуу оздорунун пикиринин талап кылынышын социологдор кутпоого тийиш. Копчулук социологдор саясаттын иштелип чыгышына чон мааниси бар коомдун жашоо тиричилигинин теориялык анализин жазып жарыялашат. Мындай анализдер «социалдык сын» деп аталат. Ал эми сын жалан эле жетишпеген жактарды корсотпойт. Ошондой эле ал кайсы бир нерсеге анализ берет жана ал тууралуу талкууларды да жургузот. Америка окмотунун жооптуу кызматтагы мучолору социологиялык жагдайды эмгектердин ичинен кобунчо социалдык сын тармагындагы эмгектерди окушат. Буга мисал катары президент Картердин администрациясынын убагында чон таасир берген Дэниел Беллдин «Капитализмдин маданий карама-каршылыктары» деген китебин айтууга болот. Америкалык капитализм бири-бирине карама-каршы болгон баалуулуктардын эки жыйындысынын-коз карандысыздыкты, токтоолукту, жумушту жана уномдуулукту оз ичине камтыган традициялык баалуулуктардын жана жеке адамдын кызыкчылыгынын бир гана учурдагы сезиминин манилуулугунун белгиленген азыркы мезгилдеги баалууклуктун ортосунда турат. Баалуулуктун биринчи жыйындысы элдин товар жана акча ондурууго туртку беруу, ал эми экинчиси аларды ошол товарларды сатып алууга мажбурлоо учун керек. Биздин экономика учун экоо тен керек, бирок алар бири-бирине карама-каршылыкта турат. Адам озунун кыска убакыт ичиндеги кызыкчылыгына улам барган сайын чон маани берип, ал эми аз ондуруп жана аз уномдоп жаткандыктан, олкодо экономикалык проблема осуудо.
Клиникалык социология
Кийинки убактарда социологдор оздору изилдоочу предмет копчулук учурларда конкреттуу эмес абстрактуу муноздо болгондугунун себебинен анча ынанышпай «клиникалык социология» деп аталган практикалык жаны тармака кайрылышууда. Адамдын психикалык жана эмиционалдык проблемаларын клиникалык турдо изилдоочу психолог жана адамдын ден соолугун изилдоочу дарыгер сыяктуу социологдордун бул жаны тиби адамдардын социалдык проблемаларын чечуудо аларга туздон-туз жардам беруунун жолдорун иштеп чыгышат. Клиникалык социология ишти жакшыртуу максатында социалдык жагдайларга активдуу турдо кийлигишет. Бардык клиникалык адистер сыяктуу эле социологдор проблемага киришуудон мурда ага кесиптик диагноз берет. Клиникалык оциологиянын клиенттери жеке адамдар жана уй-було, ошондой эле чон уюмдар да болушу мумкун. Адатта клиникалык социология кандайдыр бр интитуттук же социалдык озгортуулорду киргизуу учун кийлигишпестен, клиенттердин озунун алдына койгон максатына жетишине жардам берет. Клиникалык социолгиянын мислы катары Кай Эриксондун 1972-жылы Батш Венгрияда суу ташкыны болуп, плотинаны суу жырып Буффало Крик ороонун сел алып кеткенден кийинки коомдун жашоо-тиричилиги тууралуу эмгегин атоого болот. Эриксон ороондо жашаган 5 мин уй-булодогу ар бир адамдын озуно жана социалдык жактан суу ташкындоосунун тийгизген таасирине баа берген. Ал ошол жерде жашагандарды бириктирип турган община колдобогондуктан коп адамдар оор кайгыдан психикалык илдетке чалдыккандыгын аныктаган. Общинанын мына ушундай кайгылуу кыйроосун анализдоонун натыйжасында Эриксон катастрофанын келип чыгышына куноолуу болгон комур компаниясынан келтирилген зыянды компенсациялоо учун жапа чеккендерге 13,5 миллион доллардын болунуп берилишине жардам берген. Коиникалык социологиянын дагы бир мисалы онор жай ишканаларында чечим кабыл алуу процессине жумушчулардын катышуусу. Америкалык социологдор ассоциациясынын мурунку президенти Уильям Фут Уайт жумушчулардын оздорунун жеке меник онор жай ишканаларындагы жана фирмаларындагы админитрациясы менен профсоюздарынын биргелешкен комитеттерине клиникалык социологдун ролун аткарган (1983). Ал башкарууга байланыштуу чечимдерди кабыл алуу процессине жумушчулардын ан-сезимдуу жана жооптуу катышуу формаларын табууга жардамдашкан. Клиникалык социологиянын колдонулуучу башка тармактары уй-було боюнча консультация беруу жана шаарды пландоо болуп саналат.
Maksat Jumabaev
