Amsterdam
Van Wikipedia
Amsterdam is de houfstad vaan Nederland, en allewel tot de regiering neet in dees stad gevesteg is, maak ze heur titel beslis woer. De stad heet mier inwoeners es welke aander Nederlandse stad (738.763 op 1 januari 2004) en e cultureel leve vaan oongekinde internationaal beteikenis. Ouch economisch tèlt de stad good mèt: de ING- en ABN-Amro-baanke höbbe hei häör hoofkertier, wie sins kort elektronicabedrief Philips. D'n Amsterdamse ziehaove is d'n twiede vaan 't land. Tot slot bleujt in de aw binnestad 't internationaal toerisme.
Börgemeister is Job Cohen vaan de PvdA.
Inhawd |
[bewirk] Stadsgeziech
Wat direk opvèlt aon de Amsterdamse binnestad, ouch in e laand wie Nederland met zoeväöl waoter, zien de waoterweeg. Neve 't IJ en d'n Amstel , boe-aon de stad ziene naom daank, zien dat in d'n ierste plaots de Herengracht, de Keizersgracht en de Prinsengracht, die eder veur ziech 'n rink um de ajdste binnestad legke. Dees grachte weure mèt väöl dwarsgrachte verboonde. E töchske euver de grachte is sins jaor en daog e geleefde toeristische bezigheid.
Mesjiens wel 't bekindste pläötske in Nederland is d'n Dam, boe-aon 't keuninklik paleis, de Nui Kerk en 't museum Madame Tussaud stoon, en boe-op 't nationaal monumint veur de gevallene oet d'n Twieden Wereldoorlog steit. Wieders zien wat de kerke aongeit de Westerkèrk (mèt de bekinde Westertorie), de Moses-en-Aäronkèrk en de Sint-Nicolaaskèrk vaan belaank. 'rs Zien nog väöl mier aw en nui(er) gebouwe de meujte vaan 't neume woerd, wie de Beurs van Berlage, de centraal statie en väöl grachtehoezer. In de nuibouwwiek de Bijlmermeer zien de laotste tien jaor e paor in 't oug springende gebouwe verreze, wie de Amsterdam Arena, 't stadion vaan vootbalclub Ajax, dat vaanaof 't spoor good te zien is.
[bewirk] Historie
Amsterdam moot roond 1200 oontstoon zien; oet deen tied stamme de ierste documinte die euver bewoening vaan 't gebeed roond d'n Amstelmoond spreke. 't Dörpke oontstoont roond 'nen dam dee d'n Amstel kierde. Dee dam ligk dao noe nog: 't Is dezelfden dam dee vaandaog d'n daag dee naom heet. 't Damrak woort d'n iersten have; in deen tied stroemde nog waoter daodoor. Door 't Rokin heet tot in de jaore '30 vaan de twintegste ieuw waoter gestroemp.
Al hoonderd jaor laoter, roond 1300, mesjiens in 1306, kroag Amsterdam, twisappel vaan de graof vaan Holland en d'n UItreise bisjop geweure, vaan d'n lesten stadsrechte. Wie de stad wier aon Holland kaom, woorte häör in 1342 oetgebreide haandelsprivileges (bekind es Groet Privilege) touwgekind. D'n handel mèt havestei aon de Oestzie leverde de stad in de 14e en 15e ieuw 'n greujende veurspood op, en allewel 't in de rumoerige 16e ieuw meender snel góng, waor Amsterdam in 1600 de derde stad vaan gaans West-Europa en ein vaan de riekste.
In 't begin vaan d'n Tachtegjaoregen Oorlog bleef de stad in han vaan de Spaanse legers. De walmör waore te sterk en te good verdeideg veur 'n aonval vaan de Geuze en 't stadsbestuur woolte zich neet bie d'n Opstand aonsloete, tot aon de zoegeneumde Satisfactie vaan 1578 (ouch wel Alteratie vaan Amsterdam): de stad waor gaaroet geïsoleerd en de haandel laog stil.
In de gouwe ieuw waor Amsterdam vaan oongekind internationaal prestiezj. In deen tied leet 't stadsbestoer e nui stadhoes, 't huidege Keuninklik Paleis, bouwe. Artieste wie Vondel, Rembrandt en Bredero, om 'rs meh hiel weinege te neume, voonte hei 'ne vruchbaore voojingsbodem. D'n aandere kaant vaan 't verhaol is, tot de stad zoe door woort, tot allein de riekste dao woene koonte. De grachtehoezer oet deen tied laote dat good zien. Er stoon in Amsterdam amper awwer hoezer es oet de zeventiende en achtiende ieuw.
Es havestad had Amsterdam väöl te lije vaan de Fransen Tied, boe-in 't continentaal stelsel ingesteld woort, mèh in de 19e ieuw bleujde 't wier op, al mós de stad häör positie vaan ierste haove vaan Nederland aon Rotterdam aofgeve. De oepening vaan 't Noordziekenaal in 1876 waor 'ne groete stap veuroet. Ouch woort 't mèt Haarlem eindpunt vaan d'n ierste spoorweeg vaan Nederland. De monumintaal centraal statie is daovaan 'ne getuige.
Vaanaof 1875 waor de stad, es gevolg vaan de Industrieel Revolutie expolsief gegreujd, meh in de jaore '30 stagneerde dat aontal, boemet neet gezag is tot de stad zelf stèl kaom te ligke. 't Woort ummer mier de culturele focus vaan 't laand, boe edere mins get vaan zien gading vinde kós. Die hajding vaan 'Voor elk wat wils' is nao d'n Twieden Wereldoorlog 't centraal punt in't imago vaan de houfstad gewore: in de gaanse wereld leef 't idee tot in Amsterdam alles kin, in positieven en negatieve zin.
[bewirk] Bekinde Amsterdammers
- Frits Bolkestein, politicus
- Job Cohen, börgemeister
- Johan Cruyff, vootballer
- Anne Frank, sjriefster vaan 'n oorlogsdaagbook
- Willem Frederik Hermans, sjrijver
- Hans van Mierlo, politicus, mèt-oprichter D'66
- Multatuli, sjrijver
- Rembrandt van Rijn, sjèlder
- Ed van Thijn, ex-börgemeister
- Joost van den Vondel, dichter
