धर्म
Wikipedia कडून
[संपादन] व्याख्या
(मूळ: धरणे किंवा बंधून राहणे, आंग्ल: Religion; मूळ: लॅटिन: Religere अर्थ: सवयीनुसार काळजीपूर्वक पालन करणे): सामाजिक रीत्या संघटित मान्य झालेल्या, एकत्रित जुळत असलेल्या सर्व वितर्कीय कल्पनांचा संग्रह जोपर्यंत त्याचा निसर्गात अस्तित्वात असलेल्या गोष्टींशी (उदा. व्यक्ती, वस्तू, विश्वे, इत्यादि) निगडित असण्याचा दावा असतो. –
सामाजिक मान्यतेचा अभाव असलेल्या वैयक्तिक पातळीवरील वितर्कीय कल्पनांना अंधश्रद्धा म्हणतात; त्यांना आदर्शवादाचा दर्जा मिळत नसतो (परंतु त्यांचे पुष्टीकरणामुळे मात्र आदर्शवादात रुपांतर होऊ शकते). या उलट धर्म हा असा एकच आदर्शवाद आहे जो विशेषतः अभौतिक विश्वांवरील स्वप्नकल्पनांना प्रोत्साहन देण्याचा प्रयत्न करतो आणि वादविवादातूनही त्यावरच ठाम राहतो; इतर आदर्शवादही (उदा. परंपरागत जातीयवाद-झुंडशाही, इत्यादि) सर्रास मूळमानवी तर्काला मूठमाती देऊ शकतात परंतु वर नमूद केलेल्या प्रोत्साहनाच्या अभावामुळे ते धार्मिक ठरत नाहीत. कधी कधी तर देवाला अथवा भगवानाला सुद्धा कनिष्ट पद दिले जाते (जसे बौद्ध धर्म) किंवा पूर्णपणे वगळण्यात येते (जसे जैन धर्म) परंतु अनैसर्गिक शक्तींच्या अस्तित्वावरील विश्वासाला मात्र मूठमाती दिली जात नाही. म्हणूनच तार्किक अल्पावश्यकतेवर आधारित अर्थात शास्त्रीय पद्धतीने केलेल्या अश्या निसर्गाच्या संपूर्ण स्पष्टीकरणाला म्हणूनच कुठल्याही अश्या धर्माकडून दुटप्पीपणाशिवाय समर्थन मिळत नसते; म्हणूनच त्यावरील धर्मांच्या अनुयायांकडून होत असलेल्या प्रत्येक निवेदनाची योग्य ती काळजीपूर्वक दखल घेणे आवश्यक असते. धर्म ही एक सामाजिक ईमारत असल्यामुळे तो संघटनेशिवाय दीर्घ काळ टिकू शकत नाही. म्हणूनच तो वर नमूद केलेल्या कल्पनांना (पुराणकथा, श्रद्धा, इत्यादि) प्रत्यक्षात आणतो आणि त्यांतून अधिलिखित प्रक्रियांनी (पूजा, पाठ, विधी, इत्यादि) गुंफलेली एक व्यवस्था घडवतो. या धार्मिक सूचनाशक्तीला कार्यक्षम राखण्यासाठी या प्रक्रियांचा निदान एक अंश तरी सामूहिक रीत्या पाळला जाणे आवश्यक ठरते; म्हणूनच सामाजिक उत्पादनाच्या काही भागाचा खर्च या विधींवर आणि पुजारी, प्रचारकांवर झाल्याशिवाय तो तग धरू शकत नाही. या मिळकतीची आणि त्याचबरोबर सामूहिक विधींतील सहभागाची निश्चिती होण्यासाठी त्याला सामाजिक दडपणाचा आणि वेळप्रसंगी सक्तीचा मार्ग अनुसरावा लागतो.
धर्मावरील माहिती आणि संशोधनासाठी वाहून घेतलेल्या विज्ञानाला धर्मविज्ञान असे म्हणतात, प्रथम कार्ल मार्क्स आणि विशेषतः सिग्मोंड फ्रॉईड यांच्या संशोधनाने धर्माच्या स्पष्टीकरणावर निर्णायक प्रगती झाली, नंतर नूतन समाजमानसशास्त्रातील काही भागांतून.
[संपादन] भारतीय धर्म
वेद - वेदांसंबंधीची माहिती
