Joan Derk van der Capellen tot den Pol
Van Wikipedia
Joan Derk baron van der Capellen tot den Pol (2 november 1741 - 6 juni 1784) was een Nederlands politicus en edelman die een belangrijke rol speelde in de patriottenbeweging.
Van der Capellen steunde de Amerikaanse revolutie, had kritiek op het politieke bestel en maakte slim gebruik van de politieke pers. We kennen hem vooral als de auteur van het anonieme pamflet Aan het Volk van Nederland, dat in de nacht van 25 op 26 september 1781 in alle grote steden van de Republiek werd verspreid.
Inhoud |
[bewerk] Tegendraadse buitenstaander
Joan Derk van der Capellen werd geboren te Tiel als enige zoon van een kapitein in het staatse leger. Zijn vader stamde uit een zijtak van een oud Gelders geslacht. Maar meer invloed op de jonge Joan had zijn grootvader van moeders kant, een uit Arnhem verbannen regent. Deze bracht zijn kleinzoon de beginselen bij van een klassieke opvoeding.
Na de Latijnse school (gymnasium) te 's-Hertogenbosch ging hij in 1758 in Utrecht rechten studeren en raakte daar overtuigd van de noodzaak om de Nederlandse politiek te hervormen. Om dit van binnenuit te kunnen doen, was het nodig om lid te worden van een Ridderschap, het bestuursorgaan waarin de adel vertegenwoordigd was en dat samen met de steden de Staten vormde. Daarvoor moest men een "riddermatig goed" bezitten, een landgoed waaraan stemrecht verbonden was. Pogingen te worden geadmitteerd tot de Ridderschap van Nijmegen en van Zutphen mislukten.
In Overijssel had hij meer succes, ondanks het feit dat hij ook hier flink werd tegengewerkt. Door middel van een schijnkoop verwierf Joan Derk echter de havezate de Bredenhorst. Maar dit was niet genoeg. Omdat Van der Capellen niet aan de voorwaarden om te worden toegelaten kon voldoen deed hij een beroep op prins Willem V. De stadhouder dacht een medestander gevonden te hebben en steunde hem. Willem V wist niet dat hij hiermee een paard van Troje had binnengehaald want Van der Capellen werd zijn grootste tegenstander in Overijssel.
Als kersvers Statenlid manoeuvreerde Van der Capellen zich door zijn tegendraadse mening en zijn felle betogen al gauw in een onmogelijke positie. Van der Capellen was:
- voor versterking van de vloot in tegenstelling tot de stadhouder, die versterking van het leger wilde;
- tegen de uitlening van de Schotse Brigade aan de koning van Engeland, die daarmee de opstand in de Amerikaanse koloniën wilde neerslaan;
- tegen militaire jurisdictie - het feit dat de militaire rechtbank ook zaken tussen soldaten en burgers behandelde en de soldaten bevoordeelde;
- voor het handhaven van het Regeringsreglement en tegen de informele benoemingspraktijk en vriendjespolitiek;
- voor de afschaffing van de drostendiensten, een uit de Middeleeuwen stammend instituut dat boeren in Overijssel verplichtte om tweemaal in het jaar hand- en spandiensten te verrichten.
[bewerk] Strategieën
In zijn strijd maakte Van der Capellen gebruik van verschillende strategieën. Hij heeft veel afgekeken van de Engelse politicus en demagoog John Wilkes (1725-1797), die in de jaren zestig van de achttiende eeuw Londen op stelten zette. Willem V noemde daarom in zijn privé-correspondentie Van der Capellen ironisch 'Notre Wilkes'.
Van der Capellen was creatief. De rede van Van der Capellen tegen de uitlening van de Schotse Brigade werd gedrukt, waarschijnlijk met zijn medeweten, en was overal in Nederland te koop. Van der Capellen beweerde echter tegenover zijn collega's dat deze publicatie buiten zijn medeweten was geschied. Omdat deze eerste druk fouten bevatte verscheen er een tweede druk van de rede waarin Van der Capellens woorden wel goed werden weergegeven. Het laten uitlekken èn het opnieuw laten drukken van zijn advies tegen de uitlening van de Schotse Brigade zorgde voor een nationaal schandaal. Wat eerst achterkamertjespolitiek was, werd nu besproken in de herbergen en op de pleinen, in de huiskamers en de leesgezelschappen. Er ontstond een sterk anti-Engelse stemming. De koning van Groot-Brittannië trok daarom zijn verzoek maar in.
Van der Capellen was goed in theater. Toen zijn rede over de handhaving van het Regeringsreglement in de Secrete Capse (de doofpot) belandde, toonde Van der Capellen zich hevig verontwaardigd. Hij vond dat hij als geboren regent het recht had om in alle vrijheid zijn adviezen te geven. Hij hoefde toch zeker geen blad voor de mond te nemen? Het ging hem immers om de vrijheid en het algemeen belang. Van der Capellen suggereerde dat hij de enige was die een eerlijk en betrouwbaar regent was, een echte patriot, en plaatste zich hiermee in een uitzonderingspositie. Van der Capellen zag zichzelf als een roepende in de woestijn, als een profeet die niet door zijn vaderstad werd geëerd. Door zo op te treden wist Van der Capellen zijn collega's tegen zich in het harnas te jagen maar werd hij wel erg populair bij het volk.
Van der Capellen durfde grote risico's te nemen. In 1778 hield hij zijn rede over de onwettigheid van de drostendiensten in Overijssel. Joan Derk had deze rede van tevoren laten drukken en onder het volk verspreid. Omdat Van der Capellen harde woorden had gebruikt, hij had onder andere de drostendiensten vergeleken met slavernij en gezegd dat de drosten die in de zeventiende eeuw de diensten opnieuw hadden ingevoerd schurken waren, werd hem de toegang tot de vergadering ontzegd. Zijn politieke ballingschap zou vier jaar duren.
Van der Capellen liet in deze tijd zien dat hij geen eendagsvlieg was maar over een groot doorzettingsvermogen beschikte. Hij zette zijn strijd tegen de drostendiensten voort. Zijn vriend en wapenbroeder François Adriaan van der Kemp, een doopsgezind predikant uit Leiden, schreef voor Van der Capellen onder verschillende pseudoniemen een serie pamfletten tegen de drostendiensten en bracht het verzamelwerk Capellen regent uit. Dit bestond uit zes delen en bevatte naast alle redes van Van der Capellen ook officiële documenten die eigenlijk niet voor publicatie bestemd waren. Van der Capellen legde door de publicatie van dit werk rekenschap van zijn daden af aan het publiek en brak weer met de gedragscode van geheimhouding.
[bewerk] Aan het Volk van Nederland
Het bekendste geschrift van Van der Capellen is Aan het Volk van Nederland, het anonieme pamflet waarin de vriendjespolitiek van de regenten en het zwakke beleid van Willem V worden aangeklaagd en dat in de nacht van 25 op 26 september 1781 over heel Nederland werd verspreid. Dit pamflet was de klaroenstoot voor de patriottenbeweging. Dissidente regenten en ontevreden burgers verbonden zich en gingen ijveren voor politieke hervormingen en meer burgerinvloed. Van der Capellen werd één van de belangrijkste leiders van de patriotten.
In de laatste jaren van zijn leven boekte Van der Capellen met steun van het volk enkele grote successen. Dankzij een petitiebeweging waarin Van der Capellen een niet onaanzienlijke rol had gespeeld erkende Nederland als tweede land in 1782 de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten van Amerika. Daarna probeerde hij met een nieuwe petitiebeweging zijn terugkeer in de Staten van Overijssel te bewerkstelligen. Dit lukte en op 1 november 1782 werd Joan Derk weer tot de Statenvergadering toegelaten. Tenslotte werden in februari 1783 eindelijk de gehate drostendiensten in Overijssel afgeschaft. De dankbare boeren die deze diensten altijd hadden moeten verrichten boden hun bevrijder een gouden gedenkpenning aan.
Van der Capellen kon slechts een korte tijd van zijn roem genieten. Op 6 juni 1784 overleed hij plotseling te Zwolle, na een kort ziekbed.
[bewerk] De erfenis van Van der Capellen
De politieke oplossingen die Van der Capellen aandroeg waren niet zo bijster vernieuwend. Zijn gedachtegoed en dat van de patriotten vormde een mengeling van oude en nieuwe ideeën. De patriotten wilden meer democratie maar wisten niet hoe ze dit streven goed bestuurlijk vorm moesten geven en hadden hun blik sterk op het verleden gericht.
In 1787 maakte het leger van Pruisen een einde aan het patriotse experiment. De echte breuk met het ancien régime vond daarom pas plaats in 1795 toen na de Franse inval de Bataafse Republiek werd uitgeroepen.
Wel heeft Van der Capellen er mede voor gezorgd dat in Zwolle en omstreken een progressief-liberaal intellectueel klimaat ontstond dat figuren als Herman Willem Daendels, Rutger Jan Schimmelpenninck en later Everhardus Johannes Potgieter en Johan Rudolf Thorbecke zou voortbrengen.
Van der Capellen is vooral relevant omdat hij op een nieuwe manier politiek bedreef. Hij bracht door zijn optreden de politiek dichter bij de burger. Zaken die normaal geheim waren werden door hem naar buiten gebracht. Hij ijverde voor de vrijheid van meningsuiting en drukpers. Hij legde de vinger op de zere plek. Van der Capellen zorgde er voor dat de politieke discussie weer breed werd gevoerd, dat politiek weer ergens over ging.
Als geen ander slaagde Van der Capellen er in de kloof tussen burger en politiek te overbruggen. Zijn creativiteit, zijn gevoel voor dramatiek, zijn durf, zijn doorzettingsvermogen en het feit dat hij altijd handig gebruik wist te maken van de publieke opinie hebben andere politici weten te inspireren. Met name Pim Fortuyn zei door hem geïnspireerd te zijn. Fortuyn noemde een van zijn geschriften Aan het volk van Nederland als verwijzing naar Van der Capellen.
[bewerk] Trivia
- In Zwolle is er een scholengemeenschap voor voortgezet onderwijs naar hem vernoemd: de Van der Capellen Scholengemeenschap.
[bewerk] Externe links
- Aan het Volk van Nederland
- Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784)
- http://www.engelfriet.net/Alie/Aad/derckvandercapellen.htm
[bewerk] Literatuur
- Dijk, E.A. van, ed. e.a., De wekker van de Nederlandse natie: Joan Derk van der Capellen (1741-1784) (Zwolle 1984).
- Jong, M. de, Joan Derk van der Capellen, staatkundig levensbeeld uit de wordingstijd de moderne democratie in Nederland (Groningen en Den Haag 1922).
- Klei, E.H., 'Notre Wilkes'. Het thetraal tegendraadse stijl van optreden van Joan Derk van der Capellen tot den Pol', Overijsselse Historische Bijdragen 120 (2005) 104-128.
- Klein, S.R.E., Patriots republikanisme. Politieke cultuur in Nederland (1766-1787) (Amsterdam 1995).
