München

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Bayernstatuen

Isar

München (fransk og engelsk Munich) er hovudstaden i den tyske delstaten Bayern. Med 1,32 millionar innbyggjarar, eller med forstader nesten fire millionar, er dette den tredje største byen i Tyskland. Bare Berlin og Hamburg er større. Den velstående katolske byen ligg ved elva Isar, og er i løpet av dei siste tiåra blitt eit av dei viktigaste teknologiske sentrene i Tyskland og Europa.

[endre] Historie

Området kalt Villa Munichen er kjend sidan 1158, og blei grunnlagt av Heinrich der Löwe, hertugen av Sachsen. Eit halvt århundre seinere fekk det byrettar av keisar Fredrik Barbarossa. I 1180 blei Otto von Wittelsbach hertug av Bayern, og Wittelsbach-dynastiet kom til å styre Bayern fram til 1918.

Sjølv om München allereie i 1328 blei keisarleg residensby, var det fyrst 450 år seinare at utviklinga skaut fart. I 1806 blei Bayern eit napoleonsk kongedømme. Innbyggjartalet til byen, som i 1700 hadde liggi på rundt 24 000, fordobla seg på bare tretti år, og i 1871 hadde byen 170 000 innbyggjarar. I 1933 var dette oppe i 840 000.

Under styret til kong Ludvig I (1825 - 1848) blei München ein verdskjend kunstby. Klassisistene Leo Klenze og Friedrich von Gärtner bygget Ludwigstraße, Königsplatz og den kongelige residensen.

Under prinsregent Luitpold (1886-1912) opplevde München eit voldsomt næringsmessig og kulturelt oppsving. Den kjende Prinzregentenstraße og Prinzregententheater blei bygd, mens Schwabing omkring århundreskiftet utvikla seg til eit levande kunstnarkvarter, som tiltrakk seg talrike betydingsfulle litteratar og malarar. I 1896 blei kulturtidsskriftet Die Jugend fyrste gang gitt ut, som kom til å gi navn til jugendstilen.

Etter fyrste verdskrig var München staden for den kommunistiske revolusjonen (sjå Münchner Räterepublik), og i dei fylgjande åra blei München au Hauptstadt der Bewegung til Hitler. I 1923 var byen åstad for det såkalte ølkjellarkuppet, som imidlertid blei slått ned og Hitler dømd til fengsel. I nærliggjande Dachau blei den fyrste konsentrasjonsleiren til nazistane bygd i 1933, der særleg tyske opposisjonelle blei sperra inne. Byen blei kraftig skada av allierte bombeåtak, men gjenoppbygd i etterkrigstida.

I 1972 arrangerte München sommar-OL, som blei sterkt prega av den palestinske terrorgruppa Svart september då dei kidnappa elleve israelske idrettsutøvarar. Redningsforsøket til det tyske politiet resulterte i at alle israelarane, fem av gisseltakarane og ein tysk politimann døde.

München er globalt hovudsete for ei rekke storkonsern, som elektronikkselskapet Siemens, bilprodusenten BMW, bank- og forsikringsgiganten Allianz og dei tyske hovudkontora for dei amerikanske selskapa McDonald's og Microsoft. München er også den nest største forlagsbyen i verda, og er også ein av dei byane i Europa med flest vitskaplege arbeidsplassar.

Theatinerkirche

[endre] Kultur

München har eit vell av kulturelle tilbod. Byen har heile 59 teater, og blant dei 46 musea finnast verdas største tekniske museum, Deutsches Museum, dessutan ein rekke kjende kunstmuseum, som Archäologische Staatssammlungs antikksamling, Glyptoteket, Münchner Stadtmuseum, Bayerische Nationalmuseum, Alte-, Neue- og Moderne Pinakotheken og Haus der Kunst. Ei rekke orkester held til her, blant anna Münchner Philharmoniker.

Ein av dei mest berømte årlege begivenheitane til München er Oktoberfest, der hesteløp og øl står i sentrum. Den ble fyrste gong avheldt 12. oktober 1810 til ære for ekteskapet mellom kronprins Ludvig og prinsesse Therese von Sachsen-Hildburghausen (begge frå Bayern), og byens innbyggere syntes det var så hyggjeleg at dei gjorde det til ei årleg hending.

Blant parkane i byen er Englische Garten verdskjend. Han er større enn Central Park i New York. I forbindelse med OL i 1972 blei Olympiapark bygd.

Frauenkirche og rådhuset

[endre] Politikk

München kjennast ved som den mest liberale byen i Bayern, som elles er den mest konservative delstaten i Tyskland. Den er ein av få byar i Bayern der sosialdemokratane SPD, og ikkje CSU, regjerer.

Årleg finn den internasjonale konferansen for tryggleik stad i München.

[endre] Religion

München er ein overvegande katolsk by, men har au ein protestantisk minoritet. Det jødiske samfunnet er det tredje største i Tyskland etter Berlin og Frankfurt am Main.