Språkstrid

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Språkstrid eller målstrid er uttrykk nytta om diskusjonar kring språkbruk i mange land. Noreg har ein pågåande og til tider heftig språkstrid som gjeld dei to målformene bokmål og nynorsk. Men i mange andre land au er det språkstridar. Det kan gjelde stillinga til heilt ulike språk, som fransk og flamsk i Belgia, men au vera ein strid mellom nærskylde språk som dei to målformene i Noreg. Såleis striden mellom kastiljansk og katalansk i Catalunya, og mellom ukrainsk og russisk i Ukraina. Eit anna døme er striden som i førre hundreåret rasa mellom gamalgresk og nygresk i Hellas, og som enda med full siger for det nygreske målet (Sjå meir om dette i artikkelen målreising).

[endre] Språkstrid i Noreg

Bakgrunnen

Bakgrunnen for målstriden her i landet er det faktum at Noreg mista norsk som offisielt skriftspråk i dansketida, da det berre vart skrive dansk i offisiell samanhang her i landet. Det norske talemålet, som hadde nådd det nynorske utviklingsnivået sitt frå 1500-talet av, levde derimot vidare i dei breie laga av folket. Midt på 1800-talet reiste Ivar Aasen ikring i landet og samla dialektprøver. På grunnlag av desse dialektgranskingane, og med det norrøne opphavsmålet til rettesnor (jamfør former som barn og hovud), rekonstruerte han eit norsk skriftspråk. Han kalla det landsmål, og det er opphavet til dagens nynorsk. Men da hadde den norske sosiale eliten gjort det danske språket til sitt, og bruka det jamvel som talemål, i nokon mon med norske lydar. Dette er opphavet til dagens bokmål.

Målreisinga og bokmålshegemoniet

Det har da sidan slutten av 1800-talet funnest to skriftlege standardspråk i Noreg; norsk-dansk bokmål og nynorsk. Striden mellom tilhengarane av desse to målformene er det som blir kalla språkstriden eller målstriden. Nynorskforkjemparar har ofte hevda at striden ikkje har vore jambyrdig, med di dei syner til at bokmålsfolk har hatt tilgang til større økonomiske ressursar og sete med det som ofte vert kalla for det kulturelle hegemoniet i samfunnet. Kampen for nynorsk blir kalla målreisinga.

Bokmålsveldet, bokmålshegemoniet og det norskdanske måldaningsidealet er nemningar som alle har vorte nytta frå nynorskhald på det faktumet at bokmålet i kraft av si makt-stode i samfunnet får leggja premissane for korleis folk flest tenkjer om språk, det gjeld både eige og andre sitt tale- og skriftmål.

Bokmålshegemoniet verkar slik at mange som objektivt talar ein dialekt der alle grunntrekka er meir i samsvar med nynorsk enn med bokmål, likevel oppfattar nynorske ord og og seiemåtar som "unaturlege" og reserverer seg mot nynorskbruk. I mange store aviser og vekeblad er det framleis redaksjonelt forbod mot nynorsk. I mange små er det i praksis nærpå likeins, også i språknøytrale og språkblanda kommunar. Ofte blir det bruka som argument mot nynorsken at han i liten grad er å sjå utanom skulen. På den måten blir resultatet av diskrimineringa av nynorsken i det offentlege rommet, ikkje minst i massemedia, eit argument mot nynorsk i skulen og i personleg bruk au.

Noregs Mållag seier det slik: "Det er (---) viktig å få forståing for at stoda for nynorsk i skulen heng saman med den posisjonen nynorsken har elles i samfunnet. (---) Dei største riksavisene har framleis meir og mindre forbod mot nynorsk på redaksjonell plass." (Arbeidsprogram for Noregs Mållag 2005-08: Nynorsk som bruksspråk - synleg for alle).

Nynorsk skriftmål blir «vanskelegare» å lære og å bruke når det er så sjeldan å sjå, og såleis er språkstriden i stor grad eit spørsmål om makt, og ingen fri debatt på like vilkår. Dette er bakgrunnen for mållagskampanjen «Slepp nynorsken til!», og blir jamvel slått fast i regjeringserklæringa til den raudgrøne regjeringa, der det m.a. heiter: "Nynorsk og bokmål er formelt likestilt, men reelt har nynorsk likevel vanskeligere vilkår. Det er derfor særlig viktig å sikre nynorsken gode utviklingsmuligheter."

Språkstrid i dag

Fram til andre verdskrigen gjekk det stadig framover med nynorsken, på den måten at fleire og fleire skulekrinsar tok i bruk nynorsk som opplæringsmål, stadig meir litteratur kom ut på nynorsk, og målet vart vanleg i bruk over store delar av landet.

Etter krigen kom bokmål sterkt attende, særleg i Nord-Noreg, Trøndelag og på Austlandet, og i dag har over 85 prosent av skuleelevane bokmål som hovudmål. Men nynorsk òg har fått ein sterk posisjon på landsbasis, ved at Noreg har fått store og viktige nynorskinstitusjonar, som Det norske teateret, Det norske samlaget, Nynorsk kultursentrum og Nasjonalt senter for nynorsk i opplæringa. Målstriden har kjølna, og sjeldan har motstanden mot nynorsk vore så liten som no, 100 år etter stiftinga av Noregs mållag.

Men dét tyder på ingen måte at interessa for språk har gått attende. Språk er in i tida, og særleg er teknologi ein pådrivar for nye måtar å bruka språk på. At folk framleis er opptekne av språkstrid, veit mellom anna reklamefolk å utnytta, til dømes i reklamekampanjen for riksmålsavisa Aftenposten i desember 2006, med blikkfang som «Say NO to nynorsk», «Nynorsk må bli alminnelig», «Nynorsk i skolen?» og «Her kan du slippe nynorsk».