Şapsığlar

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Şapsığlar (veya Rusça yazılışıyla Шапсуг - Şapsuglar), Rusya’da, Krasnodar Kray'nda ,ayrıca Adigey Cumhuriyeti'nde (4 Şapsığ köyünde- Afıpsıp,Penehes,Haştuk ve Pseytuk;ayrıca 1 Natuhay köyü) yaşayan ve Adigelerin bir kolu olan ve RF tarafından 1999'da tanınan ve koruma altına alınan küçük bir yerli toplumdur.

Şimdi,RF tarafından "Şapsığ" adı altında tanınanlar, özel anlamda "Şapsığya" (Khıuşö Şapsığe-Хы1ушъо Шапсыгъэ) ya da "Karadeniz kıyısı Şapsığyası" adı verilen bir yörede yaşarlar. Bu yöre, Krasnodar krayına bağlı Soçi (Saçe-Шъачэ) metropolitan alanı (9 köy-Hacuk;Kalej;Kodeşhap-Кодэшхьап1;Şehap;Şehek'eytsuk-Шэхэк1эйц1ык1у;Şehek'eyuşh;Şhafit;Şoceyuk-Ш1оджэйкъо;Thağepş) ile Tuapse rayonu (5 köy-Aguy;Psıbe;Necıko;S'eps-Ц1эпсы;Ş'oyuk-Ш1оикъу) içindedir. Soçi'deki Lazarevsk beldesi fiilen Şapsığların merkezi konumundadır. Burada Şapsığ toplumsal parlamentosu -Adıge-Khase, Şapsığ Ulusal Müzesi, Şapsığ okulları için öğretmen yetiştiren ve Maykop'taki Adıgey Devlet Üniversitesi'ne bağlı bir fakülte (ayrıca aynı üniversitenin 5 fakültesi daha Lazarevsk'tedir) ve diğer toplumsal kuruluşlar bulunmakta, "Şapsugiya" adlı aylık Rusça ve kısmen de Adıgece özel bir gazete yayınlanmakta; İsrail'in Kfar-Kama beldesindeki "Nafna" (Aydınlık) radyosundan günde 24 saat internetten Adıge-Şapsığ dilinde,şarkılar ise tüm Adıge lehçelerinden,bu arada İngilizce,Arapça,Rusça ve Türkçe haber yayını da yapılmaktadır (Türkçe haberler her cuma günü sabah saat 08.00'de verilmekte ve tekrarları yapılmaktadır).
Adıgece adı Psışuape (Псыш1уапэ) olan beldeye,1838'de yöreye bir askeri çıkartma yaparak Şapsığlarla çarpışan ve burada bir askeri kale kurduran Amiral Lazarev'in anısını yaşatmak amacıyla,Ruslar tarafından Lazarevsk adı verilmiştir.Şapsığlar,1945'te kaldırılan eski özerklik statülerini yeniden elde etmek için barışçıl bir mücadele yürütmektedirler. Şapsığca Adigecenin kıyı lehçelerindendir. Şimdi Şapsığya dışında, Türkiye'de de en yaygın olan Adıge lehçesidir: Düzce, Sakarya,Kocaeli,Bursa, Balıkesir,Bilecik,Eskişehir,Niğde, Manisa,Aydın, Afyon, Denizli, İzmir, Samsun, Amasya, Sinop, Çorum, K.Maraş, Yozgat,Bitlis, Adana,Ankara illerinde ve daha başka birçok yerde, Irak, Suriye ve Ürdün'de, ayrıca İsrail'in 3.000 nüfuslu Kfar-Kama beldesinde konuşulur.Adıgey ve Krasnodar krayı dışında, İsrail'deki iki Adıge köyünün okullarında da Adıgece devletçe okutulur.
1864 yılı öncesinde,güneyde Karadenize dökülen Şahe Irmağından Karadeniz kıyıları boyunca kuzeyde Kuban Irmağına,oradan doğuda şimdiki Krasnodar kentine değin uzanan Kuban Irmağı boylarında yayılmış,tarım,hayvancılık ve deniz balıkçılığıyla uğraşan ve 700 bin tahmin edilen büyük bir nüfus tarafından konuşulmuş olan Şapsığca (1),1864 deportasyonu nedeniyle çok gerilemiştir. Kafkasya'da,Adigey'de sayı çokluğu nedeniyle,yazı dili olarak K'emguy lehçesinin benimsenmesinden ve 23 Eylül 1924'te kurulan Şapsığ Ulusal Rayonu'nun (ilçe) 24 Mayıs 1945'te kaldırılmasından önce Şapsığca, Türkiye'de ve Kafkasya'da bir edebiyat dili idi. Nitekim "Çerkesçe Mevlid (Adige Mevlid)" (2) çevirisi de Şapsığ lehçesindedir.
1864 öncesine ve Adigelere ait bayraklardan orijinal olarak sadece Şapsığ bayrağı kalmıştır.Şapsığ bayrağı Gürcistan'daki eski bir askeri depoda bulunduktan sonra Moskova'da onarılıp getirilmiş olup şimdi Maykop'taki Adige Devlet Müzesi'nde koruma altında tutulmaktadır (3).
Şapsığ nüfusu, Krasnodar krayı verilerine (2002) göre,Adıgey'dekiler dışında, 3.231'dir. Ancak,aynı listede 4.400 Çerkes ve 15.800 Adıge nüfusa da yer verilmektedir. Bu da verilerin doğru olamayacağı ya da karıştırılmış olabileceği izlenimini vermektedir. Şapsığ ve Adıge kaynaklarına göre ise, Şapsığ nüfusu 12.000 dolayındadır (4).Rus yazarı Y.D.Filitsin'e göre 1880'de Kuban oblastında 4.983 Şapsığ ile Şapsığlara yakın 175 Natuhay ve 83 Hak'uç (Хьак1уцу) kalmıştı (5).
Şapsığlar 1922'de,kuzeyde Pşada Irmağını,güneyde de Soçi'yi (Saçe) içine alan ve 50 bin nüfuslu olan ve Rusya SFSC'ne bağlı bir "Şapsığ Özerk SS Cumhuriyeti" kurma kararı aldılar.Moskova'daki merkezi yönetim,23 Şubat 1924'te Şapsığlara özerklik verilmesini ilke olarak kabul etti ve 23 Eylül 1924'te Şapsığ Ulusal Rayonu'nun kuruluşu onandı.İkinci Dünya Savaşında Şapsığlar,Sovyet saflarında Almanlarla çarpışmış olmalarına karşın yine de,bir bölümüyle Kazakistan'a sürüldüler ve cezalandırıldılar (6),24 Mayıs 1945'te özerklikleri sona erdirildi,Şapsığ toprakları da Tuapse rayonu ile Soçi'ye bağlı Lazarevsk rayonu içine alındı.
Lağvedilmeden önce, sınırları iyice daraltılan ve Lazarevsk yöresine (rayonuna) indirgenip yüzölçümü 1.500 km.kareye düşürülen Şapsığ Ulusal Rayonu'nda 17.500 nüfus içinde 4.000 Şapsığ kalmıştı. Rayon, Adıge-Khase örgütü ilk başkanı Murdin Teşu'nun (Т1эшъу Мурдин) verdiği ve daha başkalarınca da doğrulanan bilgilere göre, "Stratejik bir yerde bulunduğu ve ileride tehlike oluşturabileceği" değerlendirmesiyle 24 Mayıs 1945'te lağvedilmiştir (7). 1 Aralık 1990'da Şapsığların yaptığı özerklik talebi ise, "Nüfusun %4 ya da 5 kadarını oluşturan Şapsığlara özerklik verirsek, aynı bölgede yaşayan ve Şapsığlardan çok daha fazla nüfuslu olan Rus, Ermeni ve Rumlar ne demez" denilerek, Krasnodar krayı eski valisi Diyakonov tarafından geri çevrilmiştir (8).
İslam Ansiklopedisi'ne göre (9), 1945 öncesinde, Karadeniz kıyısındaki 10.000 bakıye Şapsığ nüfusu içinden 6.500 kadarı "Şapsığ Milli Nahiyesi" olarak adlandırılan rayonda bulunuyordu. Şapsığlar Sünni-Hanefi Müslüman'dır. Şapsığların çoğunluğu 1864 deportasyonu (yurt dışına çıkarılma olayı) sonucu Türkiye’ye yerleşmiştir, önemli bir bölümü de, 1864'te yerleştirildikleri Balkanlar'dan, ikinci bir uygulama olarak 1878'de Osmanlı Asyası topraklarına sürülmüşlerdir. Şapsığlar, diasporadaki Çerkeslerin bir parçasıdır (Ayrıca bk.Vikipedi -tıklayın-,Adigece,Adigeler,Anapa,Çerkes,Krasnodar Kray,Sindika,Şapsığ Ulusal Rayonu).

Kaynaklar:

1.Doç.Dr.Fethi Güngör,Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi,İstanbul,2006,s.17.

2.Adıge Meulıd,İstanbul,1906;Latincesi de verilerek yeniden düznlenen ikinci baskısı,İstanbul,2000.

3.Kuzey Kafkasya KD,sayı 85-86,İstanbul,1992,s.62.

4.Prof.Dr.Hacı Murat İbrahimbeyli,Bayram Jübilesi mi Yoksa Halkımızın Trajedisi mi?,Kuzey Kafkasya KD,sayı 83-84,s.55;Jineps gazetesi,Haziran,Kasım 2006.

5.Adıge maq (Адыгэ макъ) gazetesi,Maykop,3 Aralık 1991;Kuzey Kafkasya KD,sayı 85-86,s.3.

6.Kuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,İstanbul,1993,s.5.

7.Söyleşiler:Teşu Murdin,Kafdağı dergisi,sayı 49-50,Ankara,1991,s.29-31.

8.Adıge maq,9 Nisan 1992;Kuzey Kafkasya KD,sayı 85-86,s.6;Jineps,Haziran,Kasım 2006.

9.Çerkesler (Mirza Bala).