Dövri cədvəl

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Dövri cədvəl
Kimyəvi elementlərin dövri cədvəli kimyəvi elementlərin cədvəl formasında verilməsidir. Belə cədvəli ilk dəfə 1869-cu ildə rus kimyagəri Dimitri Mendeleyev qurub. Mendeleyev elementlərin kimyəxi xassələrinin dövr üzrə dəyişməsini əsas tututub bu cədvəli yaratmağa müəssər oldu. Cədvəl zaman keçdikcə təzələnmiş, yeni elementlər kəşf olunmuş və cədvələ əlavə olunmuş, elementlərin qarşılıqlı təsirini izzah edən yeni nəzəriyyələri kəşf olunmuşdur. Dövri cədvəl indi kimya elminin (təbiət elmləridə demək olar) hüdudlarında hər yerdə işlədilir. Müasir standart cədvəl 117 elementdən ibarətdir (16 oktyabr 2006-cı ildə təstiq edilmişdir). Lakin 116-cı elementdən sonra 118-ci element tapılmışdır. 117-ci elementin yeri boş qalıb (Belə hallar olub).

Mündəricat 1 Dövri cədvəlin təqdimetmə üsulları 1.1 Standart dövri cədvəl 1.2 Cədvəlin digər təqdimetmə üsulları 1.3 Metallar və qeyri metallar 2 Yerləşdirmə 3 Kimyəvi xassələrin dövriliyi 3.1 Dövrlər və qruplar 3.2 Misallar 3.2.1 Təsirsiz qazlar 3.2.2 Hallogenlər 3.2.3 Keçid elementləri 3.2.4 Lantanoidlər və aktinoidlər 4 Dövri cədvəlin strukturu 5 Dövri cədvəlin tarixi

[redaktə / تحریر] Dövri cədvəlin təqdimetmə üsulları

[redaktə / تحریر] Standart dövri cədvəl

Qrup →	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
↓ Dövr
1	1 H																	2 He
2	3 Li	4 Be											5 B	6 C	7 N	8 O	9 F	10 Ne
3	11 Na	12 Mg											13 Al	14 Si	15 P	16 S	17 Cl	18 Ar
4	19 K	20 Ca	21 Sc	22 Ti	23 V	24 Cr	25 Mn	26 Fe	27 Co	28 Ni	29 Cu	30 Zn	31 Ga	32 Ge	33 As	34 Se	35 Br	36 Kr
5	37 Rb	38 Sr	39 Y	40 Zr	41 Nb	42 Mo	43 Tc	44 Ru	45 Rh	46 Pd	47 Ag	48 Cd	49 In	50 Sn	51 Sb	52 Te	53 I	54 Xe
6	55 Cs	56 Ba	*	72 Hf	73 Ta	74 W	75 Re	76 Os	77 Ir	78 Pt	79 Au	80 Hg	81 Tl	82 Pb	83 Bi	84 Po	85 At	86 Rn
7	87 Fr	88 Ra	**	104 Rf	105 Db	106 Sg	107 Bh	108 Hs	109 Mt	110 Ds	111 Rg	112 Uub	113 Uut	114 Uuq	115 Uup	116 Uuh	117 Uus	118 Uuo
* Lantanoidlər				57 La	58 Ce	59 Pr	60 Nd	61 Pm	62 Sm	63 Eu	64 Gd	65 Tb	66 Dy	67 Ho	68 Er	69 Tm	70 Yb	71 Lu
** Aktinoidlər				89 Ac	90 Th	91 Pa	92 U	93 Np	94 Pu	95 Am	96 Cm	97 Bk	98 Cf	99 Es	100 Fm	101 Md	102 No	103 Lr

Dövri cədvəldə kimyavi xassələr

Qələvi metallar	Qələvi-torpaq metallar	Lantanoidlər	Aktinoidlər	Keçid metallar
Zəif metallar	Metallar	Qeyri-metallar	Halogenlər	Təsirsiz qazlar

[redaktə / تحریر] Cədvəlin digər təqdimetmə üsulları

[redaktə / تحریر] Metallar və qeyri metallar

Qrup

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

Dövr

1

1 H

2 He

2

3 Li

4 Be

5 B

6 C

7 N

8 O

9 F

10 Ne

3

11 Na

12 Mg

13 Al

14 Si

15 P

16 S

17 Cl

18 Ar

4

19 K

20 Ca

21 Sc

22 Ti

23 V

24 Cr

25 Mn

26 Fe

27 Co

28 Ni

29 Cu

30 Zn

31 Ga

32 Ge

33 As

34 Se

35 Br

36 Kr

5

37 Rb

38 Sr

39 Y

40 Zr

41 Nb

42 Mo

43 Tc

44 Ru

45 Rh

46 Pd

47 Ag

48 Cd

49 In

50 Sn

51 Sb

52 Te

53 I

54 Xe

6

55 Cs

56 Ba

*

72 Hf

73 Ta

74 W

75 Re

76 Os

77 Ir

78 Pt

79 Au

80 Hg

81 Tl

82 Pb

83 Bi

84 Po

85 At

86 Rn

7

87  Fr

88 Ra

**

104 Rf

105 Db

106 Jl

107 Bh

108 Hn

109 Mt

110 Ds

111 Rg

112 Uub

113 Uut

114 Uuq

115 Uup

116 Uuh

117 Uus

118 Uuo

* Lantanoidlər

57 La

58 Ce

59 Pr

60 Nd

61 Pm

62 Sm

63 Eu

64 Gd

65 Tb

66 Dy

67 Ho

68 Er

69 Tm

70 Yb

71 Lu

** Aktinoidlər

89 Ac

90 Th

91 Pa

92 U

93 Np

94 Pu

95 Am

96 Cm

97 Bk

98 Cf

99 Es

100 Fm

101 Md

102 No

103 Lr

Açar

Metallar

Metalloidlər

Qeyri-metallar

[redaktə / تحریر] Yerləşdirmə

Kimyəvi elementlərin qohumluğunu göstərmək üçün atılmış ilk cəhdlər elementlərin atomkütləsi sırası ilə düzülməsinə görə qəlizləşdirilmişdir. Mendeleyevin uzaqgörənliyi elementlərin kimyəvi xassələrinin dəyişməsini tapmaqda oldu və o, bundan istifadə edib elementləri kimyəvi xassələrinə görə düzüb ilk sadə cədvəli yaratdı. Burada bəzi hallarda atom kütlələrinin artması sırası pozulmuşdu. Mendeleyev kimyəvi xassələrinə görə elementlərin dövri cədvəlini yaradanda bir çox elementlər məlun deyildi. Buna görədə o, tapılmayan elementlər üçün boş yerdə buraxmışdı. Sonradan bu elementlər tapılmış və dövri sistemdə öz yerini tutmuşdur. Henri Mozli atom qurluşu haqqındakı nəzəriyyəsini inkişaf etdirməklə Mendeleyevin elementləri atom kütləsinin artması sırası ilə də düzdüyünü aşkar etmişdir.
Mendeleyev öz cədvəlində dövrlər və qruplar yaratmaqla cədvəlin istifadəsini asanlaşdırdı. Kvant mexanikasının inkişafı dövrlərdə elektronların artması və energetik səviyyələrin ardıcıl dolmasını üzə çıxartdı. Mendeleyevin öz cədvəlində hər dövr eyni uzunluqda idi. Lakin müasir cədvəllərdə elementlər həmçinin s-, p-, d- və f-qruplarına görə qruplaşdırılmışdır. Ona görə dövrlər müxtəlif uzunluqda olur. Dövri cədvəl adətən elementin simvolu və atom kütləsi nömrəsi informasiyaları özündə əks etdirir. Lakin indi bunlarla yanaşı elementin atom kütləsi, elektron konfiqurasiyası və valentliyi yazılır. Elementlərin 117-dən 90 Yerdə təbbi halda tapılıb (əksərən birləşmə şəklində), qalanları isə süni üsullarla alınıb. Lakin onların arasındada Yerdə azda olsa olan elementlərdə var .

[redaktə / تحریر] Kimyəvi xassələrin dövriliyi

Dövri cədvəlin əsas üstünlüyü elementin yerləşməsinə görə onun xassələrinin təyin edliməsidir. Qeyd olunmalıdır ki, xassələr dövrlər və qruplar üzrə hərəkət etdikcə dəyişir.

[redaktə / تحریر] Dövrlər və qruplar

Qrup elementlərin şaquli sütunuda yerləşməsidir. Qrupar elementlərin sistemləşdirilməsindı çox böyük rol oynayır. Bir çox qruplarda elementlərin oxşar xassələri var. Qruplara qeyri-elmi adlardlarda verilib; qələvi metallar, qələvi-torpaq metallarr, hallogenlər, xalkogenlər, təsirsiz qazlar.

Dövr elementlərin üfüqi istiqamətdə dövri sistemdə yerləşməsidir. Baxayaraq ki qrup elementlərin sistemləşdirməyin ən yaxşı üsuludur, bəzi hallarda dövrlərdə sistemləşdirmədə istifadə oluna bilər; xüsusi ilə d-, f- qrup elementlərin və aktinoid və lantanoidləri sistemləşdirilməsində istifadə olunur.

[redaktə / تحریر] Misallar

[redaktə / تحریر] Təsirsiz qazlar

VIII qrup elementləri təsirsiz qaz adlanır. Bu o deməkdir ki, onlar digər elementlərlə energetik səviyyələrini elektronla doldurmaq üçün reaksiyaya girmirlər. Buna görədə onlar digər qruplara nibətən daha zəifdirlər. Helium təsirsiz qazlara misal göstərilə bilər.

[redaktə / تحریر] Hallogenlər

VII qrup elementləri (energetik səviyyələrini doldurmaq üçün 1 elektronları çatmayanlar) hallogenlər adlanır. Buna görədə oblar reaksiya zamanı daha çox elektron alırlar. Bu xassə daha çox Flüora aiddir.

[redaktə / تحریر] Keçid elementləri

Keçid metalları üçün qruplaşma qruplar üzrə deyil, dövrlər üzrə aparılır. Onlar 3-12-ci qruplarda yerləşir.

[redaktə / تحریر] Lantanoidlər və aktinoidlər

Lantanoidlərin (57-71 kimi olan elementlər) və aktinoidlərin (89-103 kimi olan elementlər) xassələr daha çox yarımkeçiricilərə oxşayır.

[redaktə / تحریر] Dövri cədvəlin strukturu

Elementin kimyəvi xassələrinin əsas təyin edicisi onun elektron konfiqurasiyasıdır əsasən valent elektronları. Misal üçün, istənilən 4 valent elektronu olan atomun kimyəvi xassələri digər p- elementlərin kimyəvi xassələrinə müəyyən qədər oxşayacaq. Energetik səviyyələrin sayı elementin mənsub olduğu qrupun nömrəsini göstərir. Hər energetik səviyyə atom kütlələri artdıqca aşağıdakı kimi dolan yarımsəviyyələrə bölünür:

Yarımsəviyyə:	S	G	F	D	P
Dövr
1	1s
2	2s				2p
3	3s				3p
4	4s			3d	4p
5	5s			4d	5p
6	6s		4f	5d	6p
7	7s		5f	6d	7p
8	8s	5g	6f	7d	8p

Xarici energetik səviyyədə olan elektronların sayı elementin kimyəvi xassələrini təyin etməsi tapıldıqdan sonra eyni elektron sayına (xarici energetik səviyyədə) malik olan elementləri qruplaşdırmağa başlayıblar. Elementlərin belə qruplaşması s-, p-, d-, f- qruplarını yaratdı.

[redaktə / تحریر] Dövri cədvəlin tarixi

Qədim Yunanıstanda əsas 4 elementin mövcudluğuna inam var idi: hava, od, yer, su. Bütün elementlər bu 4 elementin birləşməsindən yaranır; məsələn yer və od birləşib lavanı əmələ gətirir. Lakin bu inam ilk kimyəvi elementlərin kəşfindən sonra itdi.
Artıq XVI-XVIII əsrdə əksər elementlər tapılmışdı. Buna görədə elementlərlə işləməni sadələşdirmək üçün cədvələ ehtiyac var idi. Belə cədvəllər Kvant fizikasının inkişafı, atomun qurluşunun izzahından sonra yaradılmağa başlandı. 1829-cu ildə Alaman alimi İohan Volfanq Dobereyner triadlardan (üçlüklərdən) təşkil olunmuş dövri cədvəli qurdu. Bəzi üçlüklər:

Bəzi triadlar

Element	Molyar kütlə (q/mol)	Sıxlığı (g/cm³)	Quotient (cm³/mol)
Xlor	35.453	0.0032	11100
Brom	79.904	3.1028	25.8
Yod	126.90447	4.933	25.7
Kalsium	40.078	1.55	26.0
Stronsium	87.62	2.54	33.2
Barium	137.327	3.594	38.2

Bu cədvələ əsasən Dobereyner Triadlar qanunu təklif etdi: Tridadın ortasında yerləşən elementin atom kütləsi digər iki elementin atom kütlələrinin cəminin yarısına bərabərdir. Bu qanun təkmilləşdirən İngilis kimyagəri John Newland 1865-ci ildə oktavlar qanununu kəşf etdi. Nəhayət 1869-cu ildə Rus Kimyagəri Dimitri İvanoviç Mendeleyev və ondan 4 ay sonra Julius Lothar Meyer elementlırin dövri cədvəlini qurdular. Bu cədvəldəki qanuna uyğunluqlara əsasən gələcəkdə tapılacaq elementlərin atom kütlələrini, elektronların sayını və s parametrlərini tapmaq olar.