Diacríticos do alfabeto latino
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
| Diacríticos |
|---|
|
O alfabeto latino coñeceu, antes no mundo occidental e máis tarde, tras os diferentes períodos de colonización, en todo o mundo, unha extensión xeográfica considerábel: ao longo da súa historia, foi conservado ou tomado en préstamo por numerosos pobos que se serviron del para escribiren a súa lingua. Foi destinado ao principio á lingua dos romanos, que xa non transcribía con demasiada fidelidade, polo seu número reducido de: as linguas que o empregaron deberon, para ampliar as posibilidades dunha transcrición máis fiel, ou ben proverse de novas letras, ou ben crear novas unidades por medio de varios (como les dígrafos), ou ben, finalmente, modificar letras xa existentes por medio de diacríticos.
Os signos obtidos poden ser considerados como de novos grafemas (neste caso inclúense no alfabeto da lingua), ou como variantes do grafema fundamental que os leva (neste caso non aparecen no alfabeto desa lingua). Esta distinción é moi importante para a clasificación alfabética das palabras dun dicionario, por exemplo. Así, en castelán e en galego, a letra con diacrítico ñ considérase como unha letra independente, situada tras o n, mentres que en francés ningunha das variantes con diacrítico de e (a saber: é, è, ê e ë) se considera como distinta do ‘’e’’ a efectos da clasificación alfabética, como se non levasen diacrítico ningún. En galego ou castelán á, é, í, ó, e ú non son considerados como grafemas senón como variantes.
O Alfabeto Fonético Internacional emprega moitos diacríticos.
Índice |
[editar] Introdución
A utilización de diacríticos revelouse moi fecundo e o movemento acelerouse no século XVIII cando se tratou de transmitir rigorosamente textos ou enunciados de linguas lonxanas que se ían descubrindo: as transcricións e transliteracións en letras latinas, é dicir a romanización, necesitou a utilización de diacríticos en número importante. En efecto non sería doado ler unha transcrición na que algunhas letras fosen inventadas. Os diversos alfabetos fonéticos, xurdidos de novas investigacións en fonética e fonoloxía, tamén botaron man deste procedemento para ampliar o seu número de caracteres. Sabendo, finalmente, que numerosas linguas non se escriben ou que o fan desde hai pouco, agora é no alfabeto latino ampliado no que aparecen notados polos lingüistas, por medio de instrumentos como o alfabeto fonético internacional. O alfabeto pannixeriano é representativo a este respecto.
[editar] Apex e i longo latinos
Nas últimas épocas do alfabeto latino, non había puntuación ningunha (se excluímos o uso esporádico da interpunción como separador de palabras), nin diacrítico ningún. Sen embargo, a partir de finais do século -II aparece un primeiro diacrítico, chamado apex (en latín: «punta»), que non é de uso sistemático nin sempre está empregado de maneira correcta, no caso de que o seu papel fose indicar a presenza de vogais longas. É bastante frecuente durante o Imperio. O apex, que semella un acento agudo, non se pon, sen embargo, sobre a letra I que, a estes efectos, trázase máis longo do normal: é o chamado i longo. Notar que o apex aparece lixeiramente desprazado á dereita da vogal que o leva e que o i longo excede en altura ás outras letras pero non baixa da liña.
Nestas imaxes pódese ler:
- CORVINUS e SILANUS (á esquerda);
- FÉCIT (no centro);
- RÓMVLVS·MÁRTIS·FILIVS·VRBEM·RÓMAM (á dereita, notar os puntos medios separadores).
Nas obras didácticas, márcase a cantidade longa das vogais latinas por medio do macrón, signo inventado polos gramáticos gregos: teríamos neste caso Corvīnus, fēcit, Rōmulus Mārtis fīlius Urbem Rōman.
O apex e o i longo aportan informacións importantes sobre a fonoloxía latina: en efecto, ademais de polo coñecemento da fonética histórica desta lingua, a miúdo é pola escansión dos versos latinos como podemos coñecer as cantidades vocálicas das palabras. Pero, a escansión so revela la cantidade das sílabas: para a métrica latina, /mar/, en Martis, é unha sílaba longa (pois é pechada) calquera que sexa a cantidade do /a/. O apex sobre a letra A indica aquí que a sílaba longa está composta dunha vogal longa.
[editar] Signos de abreviación e editoriais que se volveron diacríticos
O apex e o i longo non se estenderon o suficiente como para pasaren ás linguas posteriores e so se limitan ao latín. En cambio as que si que colleron un pulo importante desde o principio do alfabeto latino son as marcas que indican abreviaturas presentes en epigrafía e logo, e sobre todo, nos manuscritos.
Ao principio, os signos e procedementos utilizados para sinalar tales abreviaturas non son verdadeiramente diacríticos no senso real do termo pero, ao cambiaren de función co paso dos anos, puideron convertérense neles (xeralmente na Idade Media), ao estaren os escribas cada vez máis a miúdo enfrontados ao problema da notación da súa lingua natal cun alfabeto que se presta mal a iso. En efecto, a lingua latina, tras da caída do Imperio romano, deixara de ser – por así dicilo – a única que se escribía.
Entre os signos de abreviación reutilizados cóntase o titulus («título»; e palabra acabou converténdose en til), trazo subscrito (que pronto se converteu nun trazo ondulato) utilizado para indicar que unha letra, frecuentemente unha nasal, se omitiu por razóns de aforro de espazo (ou de material). Por exemplo, annu(m) puido ser escrito an̅u nos manuscritos españois para converterse finalmente en año, «ano», en castelán, posto que un /nn/ latino pasou a /ɲ/ nesta lingua.
Utilízanse tamén letras superescritas ou subscritas en función diacrítica; é o caso do z que, situado ao principio tras c para indicar que debía pronunciarse /ts/ ante vogais como a, o e u, finalmente pasou a se escribir debaixo do c. Este z subscrito, chamado zedilla en castelán, ou sexa «pequeno z», deu nome a este carácter en varias linguas (como o francés fr:Wikipédia:cédille (cf. tamén Letra diacrítica). Antes da cedilla existira xa un diacrítico graficamente próximo (ou próximo a un ogonek) testemuñado desde o século VI en uncial baixo o e, chamado daquela E caudata («e con cola»), que substituía por veces o dígrafo ae (escrito ás veces æ, costume que despois se estendeu) e que servía para notar a miúdo un /ɛ/ (e aberto). É curioso que esta letra, que podemos representar aquí ę (cun ogonek) ou ȩ (cunha cedilla), se conservara na transcrición dos romanistas mentres que o dígrafo ae (agora presentado na súa forma ligada æ e chamada ash) o fose na transcrición das linguas xermánicas (sabendo que ę se empregaba tamén nos manuscritos en inglés antigo da uncial insular).
Finalmente, certos símbolos editoriais máis xerais (que serven para indicar erros do copista, por exemplo) tamén puideron acceder ao estatuto de diacríticos; é o caso do punctum delens («punto borrador»), moi frecuente nos manuscritos irlandeses, que indica que a letra que o leva é un erro e non hai que pronunciala. Por extensión, pasa a indicar as letras mudas xurdidas dunha mutación consonántica e logo todas as mutacións consonánticas; así en gaélico mo ḟele, «o meu feitizo», mo ċú, «o meu can» (escritos hoxe en día mo fhele, mo chú). Consultar Punto superescrito para máis detalles.
Algúns destes signos deron símbolos tipográficos, como o croisillon (#), antigo N cun titulus por riba, abreviatura para numerus, «número».
[editar] Lista dos diacríticos
[editar] Superescritos
Os diacríticos superescritos sitúanse por riba da letra que modifican:
- ó : acento agudo
- ő : dobre acento agudo
- ô : acento circunflexo
- ò : acento grave
- ȍ : dobre acento grave
- ŏ : breve
- ȏ : breve invertido
- ỏ : gancho superior
- ƈ : bastón
- ǒ : háček
- o̩ : liña vertical (ver igualmente o artigo sobre o apóstrofo)
- ō : macrón ou liña superescrita
- ȯ : punto superior (ver tamén o punto en puntuación)
- o̊ : anel superior, ou kroužek segundo o termo checo
- õ : til
- ö : diérese ou, impropiamente, umlaut
- o̐ : chandrabindu: (nota un tipo de nasalización propia do sánscrito; podemos atopalo na transcrición da sílaba ॐ om̐, por exemplo).
[editar] Subscritos
Os diacríticos subscritos sitúanse por baixo da letra que modifican:
- o̧ : cedilla
- ọ : punto subscrito
- ǫ : ogonek
- o̡ : gancho palatal
- o̢ : gancho retroflexo
- ɕ : bucle subscrito
- o̰ : til subscrito
- o̭ : acento circunflexo subscrito
- o̱ : liña subscrita
- o̦ : coma subscrita
- o̮ : breve subscrita
- o̯ : breve inversa subscrita
- o̩ : liña vertical subscrita
- o̥ : anel subscrito
[editar] Adscritos
Os diacríticos adscritos sitúanse ao carón da letra que modifican:
- lʼ : apóstrofo (no canto do háček en certos casos) ;
- ơ : corno
- o˞ : gancho rótico
- ŀ : punto medio
[editar] Inscritos
Os diacríticos inscritos sitúanse a través da letra que modifican:
- ɵ : barra inscrita
- ø : barra oblicua
- ⍉ : contrabarra oblicua
- ɫ : til inscrito
- ɬ : banda inscrita
[editar] Diacríticos en galego
Cf. os apartados acentuación, diérese e apóstrofo no artigo normativa oficial do galego.
[editar] Diacríticos en francés
O francés utiliza os diacríticos seguintes:
- O acento agudo, sobre a letra e (é), que indica que estamos ante un e pechado.
- O acento grave, sobre as letras a (à), e (è) e u (ù). Foi Pierre Corneille quen introduciu este acento en francés, para distinguir a vogal aberta (è) e a vogal pechada (é), que ata daquela se notaban do mesmo xeito (é).
- O acento circunflexo, sobre as letras a (â), e (ê), i (î), o (ô) e u (û), dun uso relativamente complexo.
- A diérese, sobre as letras e (ë) e i (ï), o (ö) e u (ü) para palabras prestadas doutras linguas. Moi raras veces aparece sobre o y (ÿ).
- A cedilla debaixo do c (ç).
[editar] Ver tamén
* diacríticos do alfabeto galego; * diacríticos do alfabeto vietnamita (quôc ngu), * diacríticos do alfabeto grego; * diacríticos do alfabeto cirílico; * diacríticos do alfabeto árabe; * diacríticos do alfabeto hebreo; * diacríticos do devanâgarî; * diacríticos dos silabarios xaponeses; * diacríticos do alfabeto tibetano; * diacríticos do alfabeto turco.
