Alfabeto latino

Na Galipedia, a wikipedia en galego.

Historia do alfabeto
Idade do Bronce Medio ss –XIX - -XV Protocananeo s. –XIV. Ugarítico s. –XIII. Fenicio s. –XI. Samaritano s. –VI. Arameo s. –IX. Brāhmī s. –VI. Hebreo s. –III. Siríaco s. –II. Avéstico s. -III. Árabe s. IV. Grego s. –VIII. Itálico antigo s. –VIII. Latino s. –VII. umbro s. -VI osco s. -V falisco s. -V alf. alpinos s. -III Rúnico s. II. Copto s. I. Gótico s. IV. Armenio 405. Glagolítico 862. Cirílico s. X. Ibérico s. –III. Celtibérico s. –II. Sudarábico s. –IX. Ge'ez ss. III-IV.
Meroítico s. –III.
Xenealoxía completa

Historia do alfabeto

Idade do Bronce Medio ss –XIX - -XV

Protocananeo s. –XIV.
- Ugarítico s. –XIII.
- Fenicio s. –XI.
  - Samaritano s. –VI.
  - Arameo s. –IX.
    - Brāhmī s. –VI.
    - Hebreo s. –III.
    - Siríaco s. –II.
    - Avéstico s. -III.
    - Árabe s. IV.
  - Grego s. –VIII.
    - Itálico antigo s. –VIII.
      - Latino s. –VII.
      - umbro s. -VI
      - osco s. -V
      - falisco s. -V
      - alf. alpinos s. -III
        
        Rúnico s. II.
    - Copto s. I.
    - Gótico s. IV.
    - Armenio 405.
    - Glagolítico 862.
    - Cirílico s. X.
  - Ibérico s. –III.
    - Celtibérico s. –II.
- Sudarábico s. –IX.
  - Ge'ez ss. III-IV.

Meroítico s. –III.

Xenealoxía completa

O alfabeto latino é o alfabeto que se emprega maioritariamente para escribir as linguas de Europa occidental así como nos paises que foron colonizados polos europeos. É, en competencia co alfabeto cirílico e, en menor medida, o alfabeto grego, a escrita occidental por defecto e egora - en razón da importancia económica e cultural dos paises que a utilizan (como os Estados Unidos) - unha escrita internacional: pódense atopar palabras escritas en letras latinas nas rúas de Xapón ou nas de Exipto.

Chámase así a este alfabeto porque era, en orixe, o empregado polos romanos para escribiren a súa lingua, o latín.

Índice

1 Letras
2 Historia
- 2.1 Alfabeto antigo
- 2.2 Alfabeto medieval e grafías
3 Clasificación alfabética
4 Varios
5 Artigos relacionados

[editar] Letras

O alfabeto latino, como a maioría dos xurdidos do alfabeto grego distingue dúas grafías para cada grafema (ou letra), unha chamada minúscula e outra capital. Na maioría dos casos, cada letra posúe as dúas variantes. Hai algunhas excepcións, como a letra ß (eszett; utilizada en alemán e outrora noutras linguas), que, en capitais, é reemprazada por SS.

A expansión – tanto xeográfica como temporal – deste alfabeto fai del un dos máis ricos en variantes nacionais. Así:

cada lingua dada utiliza un xogo máis ou menos completo de letras fundamentais;
cada unha pode posuir letras modificadas que se lle engaden;
entre as letras modificadas, algunhas son consideradas, segundo as linguas como letras á parte ou como variantes doutra letra.

Por exemplo, os alfabetos utilizados para o francés e para o galego non son idénticos (así, a letra ç non se emprega en galego e o francés, pola contra, non se serve de á), por moito que os dous podan ser retrotraídos ao alfabeto latino. Polo tanto, non sería falso falarmos dun alfabeto francés e dun alfabeto galego.

Como se ve, non existe un alfabeto latino fixo e constante; sen embargo é posíbel illar os grafemas fundamentais utilizados na maioría das linguas: son os do alfabeto orixinario máis j e u así como w:

[editar] Grafemas fundamentais

Capitais ou Maiúsculas

Minúsculas

[editar] Nome das letras

Entre as innovacións do alfabeto latino en relación co seu modelo (indirecto) grego, pódese contar o nome das letras. En efecto, mentres que as letras gregas levan nomes sen sentido na súa lingua (pois herdárono directamente das linguas semíticas) e sobre todo, polisilábicos (alfa, beta, gamma, delta) son monosílabos en latín.

Os romanos, en efecto, non tentaron dar un nom real ás súas letras: designábanas tal e como se pronunciaban, cousa que so podía funcionar ben coas non oclusivas ou continuas e as vogais (que probabelmente se pronunciaban longas). Atópanse xa que logo dous tipos de letras (cinguirémonos aquí ás letras puramente latinas que non ofrecen dificultades de interpretación):

as pronunciábeis se apoio: as vogais /aː/, /eː/, /iː/, /oː/, /uː/ e as continuas /fː/, /lː/, /mː/, /rː/ e /sː/ (dicíase pois « a consoante /ffff/ » prolongando o tanto como fose necesario);
as que debían articularse cunha vogal de apoio, /e/ entre os romanos: /beː/, /keː/ (letra c), /deː/, /geː/, /kaː/ (letra k, que en orixe se empregaba ante a ou unha consoante, que so se conservou en escasas palabras), /peː/, /kuː/ (letra q, que so se emprega ante u), etc.

De aí vén a maneira que temos hoxe na maioría das linguas modernas de designarmos as letras do alfabeto latino.

[editar] Extensión dos grafemas fundamentais

Os límites intrínsecos a este alfabeto, relativamente limitado en número de signos diferentes deberon ser sobrepasados rapidamente cando debeu usarse para transcribir outras linguas que xa non eran o latín, linguas cun sistema fonolóxico necesariamente diferente do do latín. Por exemplo, o alfabeto latino orixinario non permitía notar o son [ʃ] de xogo.

Para facer isto os escribas medievais e logo os impresores do Renacemento atoparon distintas solucións:

emprego de diacríticos, signos complementarios a unha letra fundamental e que modifican o seu valor (acento agudo, til, ogonek, etc);
invención de letras suplementarias (xurdidas de ligaturas, de variantes contextuais ou de variantes propias a unha grafía medieval particular, principalmente), entre as que algunhas son agora consideradas como fundamentais (commo o w ou o ß), algunhas desapareceron (é o caso do ȝ – yogh) ;
préstamo de letras doutras escritas (o ƿ – wynn – inglés, por exemplo, tomado do rúnico;
emprego de dígrafos (ch, sh, cz, etc.).

Velaquí algúns exemplos entre moitos outros:

en todas as linguas con escrita latina ata o século XIX, utilizouse o s longo → ſ ;
en alemán: eszett → ß;
en castelán, galego e portugués: til (indica a nasalización ou a palatalización) → ã ou ñ;
en catalán: punto medio (para non pronunciar ll como un [ʎ], /l/ « mollado ») → ŀl;
en polaco e noutras linguas eslavas occidentais: til inscrito → ł, ogonek → ą, háček → ř, kroužek → ů;
en islandés: ash → æ, eth → ð, thorn → þ;
en inglés antigo (ademais de æ, ð, þ): wynn → ƿ, yogh → ȝ;
en diversas linguas, como o sami e numerosas linguas de África (basa, bambara, ouolof, peul, dinka, éfik, éwé, gã, kpellé, mendé) : eng → ŋ (carácter do alfabeto pan-nixeriano);
grenlandés: kra (reemprazado por q en 1973) → ĸ, etc.

Cf Dígrafo ou Digrama, Diacríticos do alfabeto latino, Ligatura, Letras suplementarias do alfabeto latino e Variante contextual para máis detalles.

En fin, cada vez é maís frecuente que a transcrición ou a transliteración dunha escritura non latina se faga mediante letras latinas (que dan unha grande parte dos caracteres do Alfabeto Fonético Internacional e doutros). Fáalase neste caso dunha romanización. Finalmente, numerosas linguas que quedaran sen escrita adoptaron o alfabeto latino: é o caso das linguas de África, que poden seguir o alfabeto pan-nixeriano ou o alfabeto internacional de Niamei.

[editar] Variante galega

Ver alfabeto galego

[editar] Historia

[editar] Alfabeto antigo

O alfabeto latino arcaico (con diferentes variantes para cada letra)

O alfabeto latino ao principio era utilizado para escribir o latín, a lingua falada polos habitantes de Roma e do Lacio. É derivado do alfabeto etrusco, que á súa vez era unha variante dun alfabeto grego diferente do alfabeto chamado clásico (o que se emprga nas edicións actuais de textos gregos antigos e que está na base do alfabeto grego moderno). O alfabeto etrusco tiña algunhas letras inútiles (B, C, D e O), que nunca eran empregadas nas inscricións en razón do sistema fonolóxico do etrusco, no que non se atopan oclusivas sonoras nin vogal /o/. Pola contra serán utilizadas polos latinos, que si tiñan eses sons.

As capitais (maiúsculas) son a forma normal deste alfabeto, sendo as minúsculas de invención tardía (minúscula carolina medieval, século IX d.C.) e, ao principio, utilizábanse non en contraste coas maiúsculas senón como sistema gráfico independente.

Algúns feitos notábeis deste alfabeto:

non se distingue U de V, que se escriben ámbolosdous V;
nos primeiros tempos, a letra C notaba á vez /g/ e /k/: en efecto, o alfabeto etrusco valeuse do gamma grego Γ /g/ co valor /k/, pois /g/ estaba ausente do sistema fonolóxico do etrusco. G (modificación gráfica de C pola adición dun pequeno trazo horizontal) entrou rápido no alfabeto. A letra K, redundante con C, so se conservou en latín ante /a/ e nunhas poucas palabras (KALENDAE, « calendas »). Pero a confusión C ~ G persistiu non obstante no praenomen romano Caius pronunciado Gaius, en especial nas abreviaturas o praenomen escríbese normalmente C. G reemprazou no alfabeto á letra Z que era inútil en razón do rotacismo, (lembremos que en grego temos a orde Α a, Β b, Γ g, Δ d, Ε e, Ϝ w (digamma) , Ζ z).
a letra Q, utilizada como variante de /k/ ante /u/ (é o koppa grego, inútil neste alfabeto e xa que logo ausente na variante clásica), so foi conservada para formar o dígrafo QV que nota o fonema labiovelar único /kʷ/, distinto da secuencia de consoantes /kw/: opónse así QVI /kʷi/ « o que » e CVI /ku̯i/ (con ditongo) « para o que ».

En conclusión, o latín empregaba 20 letras na súa variante arcaica:

A, B, C, D, E, F, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X

Logo, 23 letras na súa grafía clásica:

A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y, Z

Nota : Y e Z son adicións tardías a partir do alfabeto grego para notar os préstamos desta lingua.

[editar] Alfabeto medieval e grafías

No transcurso dos séculos, as letras do alfabeto latino foron trazadas de xeitos diferentes. Estes tipos de escritura non constitúen alfabetos en si senón versións diferentes dun mesmo alfabeto, o cal coa invención da imprenta convertiraos en tipos de caracteres; por exemplo: