Hættir sagna

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

Sögn hefur svokallaða hætti eftir því hvernig eitthvað er látið í ljós. Hættirnir sýna afstöðu málnotanda til þess sem stendur í setningunni, s.s. vissu og óvissu, möguleika, skipun, ósk. Hættir íslenskra sagna greinast í persónuhætti og fallhætti.

[breyta] Persónuhættir

Persónuhættir eru þrír og beygjast eftir persónum:

Framsöguháttur (fsh.); ég les, ég las
Viðtengingarháttur (vth.); ég lesi, ég læsi
Boðháttur (bh.); lestu, lesið (Imperative mood)

Framsöguháttur lætur í ljós beina fullyrðingu eða beina spurningu; t.d. ég fer á morgun, ferðu á morgun? Framsöguháttur er til í persónum, tölum, tíðum og myndum. Sem dæmi má taka sögnina að njóta eftir persónum í nútíð og þátíð:

	Nútíð	Þátíð
1. p. et.	Ég nýt	Ég naut
2. p. et.	Þú nýtur	Þú naust
3. p. et.	Hann nýtur	Hann naut
1. p. ft.	Við njótum	Við nutum
2. p. ft.	Þið njótið	Þið nutuð
3. p. ft.	Þeir njóta	Þeir nutu

Viðtengingarháttur lætur í ljós eitthvað skilyrðisbundið, hugsanlegt, mögulegt, ósk, bæn o.s.frv. Hann dregur nafn sitt af því að hann er mikið notaður þegar aukasetningar tengjast aðalsetningum. Dæmi; ég kæmi ef ég gæti, ég færi ef ég treysti mér, ég held að hann komi. Viðtengingarháttur er til í persónum, tölum, tíðum og myndum. Sem dæmi má taka sögnina að njóta eftir persónum í nútíð og þátíð:

	Nútíð	Þátíð
1. p. et.	Þótt ég njóti	Þótt ég nyti
2. p. et.	Þótt þú njótir	Þótt þú nytir
3. p. et.	Þótt hann njóti	Þótt hann nyti
1. p. ft.	Þótt við njótum	Þótt við nytum
2. p. ft.	Þótt þið njótið	Þótt þið nytuð
3. p. ft.	Þótt þeir njóti	Þótt þeir nytu

Viðtengingingarhátt má alltaf finna með að setja þótt eða þó að og persónufornafn fyrir framan sögnina. Viðtengingarháttur og framsöguháttur eru oft eins að forminu til í 1. og 2. persónu fleirtölu í nútíð og allri þátíð veikra sagna sem enda á -aði. Dæmi: Við köllum (vth. 1. p. ft. nt. en er eins í fsh. 1. p. ft. þt.). Oft má þekkja hættina í sundur á merkingunni en einnig má setja í stað vafasagnarinnar einhverja sögn sem ekki er eins í báðum háttum, t.d. sögnina að fara:

	Framsöguháttur		Viðtengingarháttur
	nútíð	þátíð	nútíð	þátíð
1. p. et.	Ég fer	Ég fór	Þótt ég fari	Þótt ég færi
2. p. et.	Þú ferð	Þið fóruð	Þótt þú farir	Þótt þú færir
3. p. et.	Hann fer	Hann fór	Þótt hann fari	Þótt hann færi
1. p. ft.	Við förum	Við fórum	Þótt við förum	Þótt við færum
2. p. ft.	Þið farið	Þið fóruð	Þótt þið farið	Þótt þið færuð
3. p. ft.	Þeir fara	Þeir fóru	Þótt þeir fari	Þótt þeir færu

Boðháttur lætur í ljós boð, beiðni eða skipun. Hann stendur alltaf fremst í setningu. Dæmi; Farðu. Kom inn. Sögn í boðhætti er í nútíð og aðeins í 2. persónu eintölu og fleirtölu.

[breyta] Fallhættir

Fallhættir eru þrír og draga nafn sitt af því að þeir ýmist fallbeygjast eða gegna hlutverki fallorða í setningum en tala, tíð og persóna er ekki greind:

Nafnháttur (nh.)
Lýsingarháttur nútíðar (lh. nt.)
Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)

Nafnháttur er nafn sagnarinnar (nafnorðsmynd), svipað og nefnifall nafnorðs, og þekkist á smáorðinu (nafnháttarmerkinu) að sem undanfara; að vera, að fara, að geta o.s.frv. Sagnir í nafnhætti enda oftast á -a ; lesa, skrifa, skoða. Í nokkrum sögnum hefur -a fallið á brott eftir -á ; spá, sjá, fá o.fl. Tvær sagnir enda á -u ; munu, skulu; og ein á -o ; þvo. Nafnháttur er algengastur í nútíð.

Lýsingarháttur nútíðar endar alltaf á -andi; hlæjandi, hrífandi, sofandi o.s.frv. Hann gegnir líku hlutverki og lýsingarorð. Sérstæður lýsingarháttur nútíðar verður stundum að nafnorði; nemandi, verjandi, eigandi o.s.frv., og hafa slík orð fært sig í flokk no. Oft er orði, orðstofni eða forskeyti aukið framan við lh. nt. og telst orðið þá lýsingarorð; t.d. hálfgrátandi, óalandi o.s.frv.

Lýsingarháttur þátíðar gegnir einnig líku hlutverki og lýsingarorð og er stundum nefndur lýsingarorð þolandans vegna þess að oftast á hann við eitthvað sem einhver verður fyrir; t.d. hann var skammaður, hún var lamin o.s.frv. Lh. þt. endar á -ð, -d, -t eða -inn/-in, -ður, -dur, -tur og fær endingar eftir kynjum og tölum eins og lýsingarorð, einn fallhátta; t.d. brennt barn forðast eldinn, engin verður óbarinn biskup, hann er kominn. Lýsingarháttur þátíðar er notaður með sögnunum hafa, vera, verða; t.d. hún hafði sofið, hann er valinn, hann verður sóttur. Lh. þt. kemur einnig oft fyrir með sögnunum geta, eiga og fá; t.d. ég get farið, hann fær engu ráðið, þú átt það skilið. Stundum er orði, orðstofni eða forskeytið aukið framan við lh. þt.; t.d. útsofinn, alfarnir, ókomnir, og ætti þá að greina hann sem lo.

[breyta] Heimildir

Bjarni Ólafsson. Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning, 1995. ISBN 9979308745
Björn Guðfinnson. Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun, án árs.
Þórunn Blöndal. Almenn málfræði. Mál og menning, 1985.