Altalemannisch
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
S'Altalemannisch isch d'älteschti Phase vum Alemannische. Si hät ihri Wurzle im elbgermanische Dialäkt vo dä Alamanne. Dä Umbruch, vu wu ab mer d Sproch vu dr Alamanne Altalemannisch nännt, isch d Hochdütsch Luutverschiebig - die het im Wesentliche vum 6. bis ins 8. Johrhundert stattgfunde. S Altalemannisch wird ab 700 guet fassbar, wel ab dert s gleschterlig altalemannisch Urkundematrial iisetzt.
S'Altalemannischi wird meischtens mit dä andri althochdüütschi Dialekt zammegfasst, ä Unterscheidig zwüsche dä verschiidni Mundarte isch abr viilmol passender, wel die Dialäkt klar unterscheidbar gsii sin. S het ke iberregionali ditschi Sproch gä. S meischt Schrifttum isch in sällere Zit uf Latiinisch gsii. Des was uns an altalemannischem Schrifttum us dr Chlöschter iberliiferet isch, isch aber nit exakt diä gsproche Sproch vu dertemol, sondern e Schriftdialäkt, wu sich an alte un veraltete Sprochforme feschtghebt het. Dr wichtigscht altalemannisch Schriibort isch s Chloster Sanggalle gsii - dert isch näbe Latiinisch alliwiil konsequent Alemannisch gschriibe wore. Des Chloschter isch anne 719 vum Alemann Otmar gründet wore. Noch dr Gründig vum Chloschter Reichenau 724 isch derte fränkisch gschriibe wore - wäge dr Härkumpft vu dr Schriiber; ab 780 alemannisch un im 9. Johrhundert zum Deil wider oschtfränkisch. Dr dritt wichtig altalemannisch Schriibort isch Murnau im Elsass, dert hän ähnligi Verhältnis gherrscht wie uf dr Reichenau.
Altalemannisch isch ab 1022, wu dr Notker Labeo vu Sanggalle gstorbe isch, bis uf wennig Usnahme nimmi gschriibe wore, aü s Schrifttum in andere althochditsche Dialäkt isch derte fir Johrzehnti versiigt. Des nännt mer in dr hischtorische Forschig "Urkundelucke". Ab 1150, wu langsam wider meh dütsch gschriibe wore isch, setzt mer s Mittelzitalemannisch a.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Ältisti alemannischi Sproochspure
[ändere] Römerzit
D Alemane werdet i de Mitti vom 3. Joorhundert zerstmol erwähnt. Ussert em Stammesname selber (ahd. alaman Pl.) sind no Näme vo merere Mensche öberliferet, wo zaiget, as d Alemanne e westgermanischi Sproch gredt hend. Well aber d Näme uf Latinisch oder Griechisch nöd gnau widergee worde sind, chamer nöd zvill öber d Sprooch selber säge. Bispil vo Näme: Chrocus, Crocus = *Hrôk (ahd. hruoch "Chraje"); Chnodomarius = *Hnôdo-mâri (ahd. Nuodimêr); Gomoarius = *Gomo-hari "Maa-Chrieger" (zu ahd. gomo "Maa"); Hortarius = *Horda-hari "Schatz-Chrieger" (zu ahd. hort "Schatz, Hort"); Agilo = *Agilo (ahd. Egilo); Rando = *Rando (zu ahd. rant "Schildbuggel"). De König Macrianus het aber e latinische Name ghaa. Cheltische Iifluss zaiget d Näme vode alemannische Tailstämm Brisigavi = *Brîsi-gawjun "Briisgauer" und Lentienses "Linzgauer".
[ändere] Runeinschrifte
Abem 6. Joorhundert sind Ruuneinschrifte bikannt, wo im alemannische Ruum gfunde worde sind. Bis hüt kennt me öppe füfzg alemannischi Inschrifte. E sproochlichi Abgrenzig zu de benochburte Stämm, wie de Franke isch nöd mögli, do vill zwenig Material umen isch. De Inhalt vode Inschrifte goot vo Ainzelbuechstabe öber ainzilni Wörter, maist Näme, bis zu ganze Sätz, wo sich scho fast formelhaft widerholet (Widergoob vode Inschrifte normalisiert):
- Aodlinþ urait rûna (Pforze, Ostallgöi) "D Otlinde het d Rune gritzt."
- Bliþgunþ urait rûna (Noidinge, Baar) "D Blidgund het d Rune gritzt."
- Feha writ ..la.. (Wiigarte) "D Feha ritzt ..."
- Bôso wraet rûna (Freilaubersheim) "De Buoso het d Rune gritzt." Die Inschrift isch fränkisch.
- Bôba leub Agirîke (Bad Chrozinge) "D Buoba (isch) lieb em Agirich."
- Birg leub Selbrâde (Schuelerloch) "D Birg (isch) lieb em Selbrat."
- Awimund isd leob Idun (Weimar) "De Awimund isch lieb ade Ita." Die Inschrift isch thüringisch.
- lbi Imuba Hamale (Noidinge, Baar) "Liebi (git/wünscht) d Imba em Hamal."
En kunstvolle Stabraimvers stoot ufere Gürtelschnalle wo z Pforze im Allgöi gfunde woren isch:
- Aigil andi Ailrûn, elahun gasôkun. "De Aigil und d Ailrun hend d Hirsch verurtailt."
Im erste Drittel vom 7. Joorhundert sind d Ruune us de Mode cho und nöme brucht worde. Dozmol het beraits d Lutverschiebig igsetzt. De Öbergang vom "Runealemannische" oder "Voraltalemannische" zum Altalemanische belait schön de Name vom alemannische Herzog Butilin, wo 554 gstorben isch. Die zitgnössisch Literatur nennt en immer Butilin (= *Butilîn), spööter werd er aber au Buccelinus (= *Butzilîn) gnennt.
[ändere] Altalemannischi Merkmôl un Literatur
S'Altalemannischi hät wahrschynts als erschtes d'Hochdüütschi Luutverschybig durchgfüehrt (p>pf, t>ts, k>ch un anderi). Anderi hochdütschi Dialäkt hän die Verschiäbig speter un wenniger konsquent durchgfüehrt. Die Verändrige sin grad zum däm Zitpunkt ufdräte, wo d'Alamanne d'Schwyz hän bsidelt. Schynts hät d'dortigi gallo-romanischi Bvölkrig s'Alemannischi phonetisch beynflusst. D'innovatischti Verändrig isch k>ch gsi un hät sich bis hüt nüt ganz chönne durchsetze. Usserdäm hät s Altalemannischi schynbar zwee Dialekt gha, einer bim Bodesee dr andri am Hoch- un Oberrhy.
S'erschti grossi Buech uf Alemannisch isch 790 gschrybe wôre. S handelt sich um dä Abrogans, ä Latinisch-Alemannischs Wörterbuech. Us em Ahang zu däm Buech isch zum Byschpil s'Vaterunser überlifert:
- Fater unseer thu pist in himile
- uuihi namun dinan
- qhueme rihhi din
- uuerde uuillo din
- so in himile sosa in erdu
- prooth unseer emeuuihic kip uns hiutu
- oblaz uns sculdi unseero
- so uuir oblazem uns sculdikem
- enti ni unsih firleiti in khorunka
- uzzer losi unsih fona ubile
Merkwürdigerwys hät dr Autor d'latiinischi Wortfolge nogmacht. Dr Abrogans bnutzt oft archaischi Begriff, wo scho zu däre Zit gar nümm bnutzt wôre sin.
Dr wichtigschti altalemannischi Autor isch de Notker Labeo (950-1022) vo Sanggalle gsi. Er isch vo syni Schüeler Notker Teutonicus gnannt wôre. Hüt wird des hüüfig als Notker der Deutsche übrsetzt, in Würklichkeit hät im Notker si Begriff in diutiskun eifach "in dr Schprôch vum Volch" bedütet un usserdäm chunt dr Begriff im riisige Gsamtwärk vum Notker Labeo grad emol 6 Mol vor. Dr Notker Labeo hät s'Vaterunser so übrsetzt:
- Fater unser dû in himile bist
- Dîn namo uuerde geheîligot
- Dîn rîche chome
- Dîn uuillo gescéhe in erdo also in himile
- Unser tágelicha brôt kib uns hiûto
- Unde únsere sculde belâz uns
- also ouh uuir belazen unseren sculdigen
- Unde in chorunga neléîtest dû únsih
- Nube lôse unsih fóne ubele
Insgsamt sin üs durch dä Notkar Labeo 8000 Wörter überlifert. Mänks hät sich bis jetzt ghalte. Zum Byschpil luute bstimmti Singular- un Pluralendige immer nô glych; bim Notkar Labeo -i un -inâ (hóhi un hóhina), hüt zum Byschpil Höchi un Höchene oder Chuchi un Chuchäne. Usserdäm sin ä paar Schprichwörter überlifert: Ter der stúrzzet, der valet (dä wo schtolpert, fallt au naa) oder Dír scólo dír scóffizit îo, unde dir góuh dér gúccot îo (dr Schuldner macht d'ganz Zit Usrede, dr Kuckuck macht d'ganz Zit Kuckuck).
[ändere] Cheltischi un romanischi Schpure
D'Cheltischi un Romanischi Uriiwohner hän zahlrychi Schpure hinterlo. S'wird vermutet, dass nô bis is 10te Jôhrhundert oder schpöter i Enklave Gallo-Romanisch gschproche wôre isch, vorallem i dä Wälder un andri abglagene Gebiet. Sälle un d'Alamanne hän langi Zit näbenander glabt; des isch durch d'zahlryche Orts- un Flurname bewyse. So hän zum Byschpil sälbscht Flüss wo grad emol ä paar Kilometer lang sin mangmol cheltischi Name. Cheltischi Ortname hän zum Byschpil Kähl, Chandere, Lörrach Briisach/Briisgau un Möhli. Im Schwarzwald sin cheltischi Name mit briga (Bärg) un cumba (Tal) bsunders hüüfig. D'Dreisam chömmt vo cheltisch tragisama (schnall luufe). Cheltischi Wörter sin früher hüüfiger vorchomme, zum byschpil Senn wo uf sanion (Melker) zruggôht. D'romanischi Wörter hän meischtens mitem Wy z'tue. S'schynt übrigens, dass s'Romanische ä separati Luutverschybig durchgführt hät (c>tsch). Etlichi cheltischi un romanischi Wörter im Alemannische, wu im Hochdüütsche nüt vorchömme, sin momentan am meischte vum "Verwässre" vum Alemannischi gfährdet.
[ändere] Lueg ou
- Textbyschpil: Hyäne
- Dr Heilig Gallus, dr Namensgäber vum Chloschter St. Galle.
[ändere] Webgleicher
[ändere] Literatur
- Stefan Sonderegger: Althochdeutsch in St. Gallen; St. Gallen, Sigmaringen (1970)
- Stefan Sonderegger: Althochdeutsche Sprache und Literatur Sammlung Göschen 8005; Berlin (1974); ISBN 3-11004559-1
- Wilhelm Braune: Althochdeutsche Grammatik; Tübingen 1987 (14.Auflage); ISBN 3-484-10231-4
- Die Alamannen (Begleitband zur Ausstellung »Die Alamannen«); Stuttgart 1997; ISBN 3-8062-1302-X (s Kapitel Auf den Spuren der Sprache het öbis über s'Altalemannische. Allerdings wir do d abgstritte, ass e alemannischi Stammessproch exischtiärt (het); anstatt "Gesamtalemannisch" (fir d Gsamtheit vu dr alemannische Dialäkt) wird drum dr Begriff "Westoberdeutsch" vorgschlage.)
Bitte die baide Literaturagoobe überprüefe uf d Relevanz vom ALT-alemannische und korrekti Literaturagoob
- Alemannisches Dialekthandbuch vom Kaiserstuhl un seiner Umbgebung. Gschrybe vum Harald Noth abr leider vergriffe un numme nô i manchi Büchereie erhältlich; lueg deswäge bi de Webgleicher.
- Der Hotzenwald. Gschrybe vur Helge Körner hät's ä Kapitel über d'Cheltischi un Romanischi Schpure.
