Ostschweizerisch

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Technische Yschränkung:
Dr koräkt Titel wär: »Ostschwizer Dialekt«

Dialäkt: Ùndertòggeborg

Wenn ann nöd cha luege, chunt er öppenemol de Spruch z losen öber: "Wa stoot underem Stadttoor z Schaffuuse?"

Under Oschtschwizer-Dialekt verstoot me Dialekt vo de Kantöö Schaffuuse, Tuurgau, Sanggalle und Appizell, sowie de nordöstlich Tail vom Kantoo Zöri und em Churer Rintl. I de Forschig schribt me oft vo "Nordostschweizer Dialekte", aber d Lüt uf de Strooss redet nume vo "Ostschwizer Dialekt" und scherzhaft au "Ostschwätzer", inere Aspilig druf, as i dene Dialekt d Vokääl irgedwie ali vertuuscht und anders Vertailt sind, as ide andere Dialekt. Die Dialektgruppe ghört zum Hochalemanische.

D Dialektgrenze wo d Ostschwizer Dialekt gege de Weste abgrenzet isch aini vode dütlichste im Schwizerdütsche und verlauft vom Rintl öber d Chuurfirschte entlang de Kantosgrenze Sanggalle-Zöri bis Elgg. Ab döt fächeret sich die recht scharfi Dialekt-Grenze uuf richtig Rafzerfeld.

Inhaltsverzeichnis

1 Phonetik
2 Charakterisierig
3 Iitailig
4 Vokaal
- 4.1 Ostschwizerischi Vokaalspaltig (Churzvokaal)
- 4.2 Langvokaal und Diphthong
5 Konsonante
6 Wortschatz
7 Gschichtlichs
8 Wüsseschaftlichi Abhandlige
9 Büecher

[ändere] Phonetik

1) Gschlossni Vokaal: /i ü u e ö o/ (IPA: i y u e ø o).
2) Offni Vokaal: /ì ǜ ù è ö` ò/ (IPA: ɪ ʏ ʊ ɛ œ ɔ) Si weret i de Ostschwiz tendenziell offner uusgsproche as Standartdütsch. D Vokaal /a/ und /ä/ sind sehr hell und offe (IPA: a æ).
3) Schwa: /ə/ lit nöcher bi /è/ und /ö`/ (IPA: ə), im Bündnerdialekt und im undere Rintl naigts zumene überchurze /a/ (IPA: ɐ) und rechtfertigt e Schriibig /a/. D Schriibwiis /ä/ isch för Ostschwizerdialekt falsch und als "Turicismus" z betrachte.
4) Konsonante: /ch, kch, gg/ (IPA: x kx k) sind velar aber nöd allzu ruuch. Affrikati sind /pf z tš kch/ (IPA: pf ts tʃ kx). D Fortis /p t gg/ sind nöd behucht und d Lenis /b d g/ stimmlos (IPA: p t k b̥ d̥ g̊). Frikativi sind /f s š x h/ (IPA: f s ʃ x h). /l/ isch hell und /r/ werd entweder mit de Zungespitze (IPA: r) artikuliert oder am hindere Gaume (IPA: ʁ). Nasal sind /m n ng/ (IPA: m n ŋ). D Halbvokaal /w j/ weret ohni Riibig gsproche (IPA: w j).
5) Assimilation isch verbraitet. So passt sich z.B. de Artikel d a: d Frau /pfrau/; d Chue /kchuə/; d Manə /ɓ̥manə/; d Nuss /ɗ̥nuss/. I de letzte baide Fäll löst sich de Verschluss dur d Nase!
6) De Akzent isch i de Regle uf de erste Silbe. Im Gegesatz zum Hochtütsche werd die betonti Silbe nöd stärcher, bzw. lüter gsproche, sondern imene höchere Ton. Die wichtigste Ortsnäme lutet (Akzent fett): Šaffuusǝ, Tuurgòu, Sanggalǝ, Tòggǝborg, Appezö`ll, Rintl, Khuur.

I dem Texscht weret d Wörter wo šrèèg gschribe sind, nochere liecht verändrete Dieth-Schriibig agee. Sus folgt de Texscht anere fraie Widergoob, wo sich a de hochdütsche Orthografii orientiert.

[ändere] Charakterisierig

Die Dialekt hebet sich vode andere Schwizer Dialekt bsundrigs dur de Vokalismus ab, nämli die sognennti "Ostschwizerischi Vokaalspaltig". Wiiteri Merkmol sind under anderem (Ostschwiz : Restschwiz): Akchǝr/Aggǝr : Achǝr (hd. Acker); züchǝ/züǝ : ziǝ (hd. ziehen); Bomm : Baum/Boum (hd. Baum); Mesmǝr : Sigrišt (hd. Kirchdiener); Fladǝ/Tünnǝ(lǝ) : Wähǝ/Chuǝchǝ (en Art Fruchtchueche) um nume e paar Bispil vorweg znee.

D Sanggaller-Dialekt und d Tuurgauer-Dialekt weret vo de andere Schwizer als grell empfunde und sind drum wenig beliebt, vor alem wen an afoot so richtig umepfuttere, haltets vill Schwizer nüme uus. Degege werd de Dialekt vom Bündner Rintl vo de maiste as agneem empfunde. De Appezöller-Dialekt widerum isch wege sinere Urchigkait und sim Singsang oft s Ziil vo Späss und Spott.

[ändere] Iitailig

Im nördliche hügelige Gebiet gits kai scharfi Dialektgrenze, im südliche Voralpe- und Alpegebiet sind degege Dialektgrenze tailwiis recht dütli (Bispilwörter uf Hochtütsch: "das Kind", "der Acker", "Ziege, Geiss", "zwanzig", "Wespe", "Käsekuchen", "etwas", "nichts").

Althoochtütš (tiutisc)	daz chind der acchar, achar	geiz zweinzug	wafsa châsi, flado	ëtewas (ëtteswas) niowiht
Šaffuusǝr Tütš	s Chind dǝ Akchǝr	Gèiss, Gaass zwanzg	Wèšpǝlǝ Chèèstünnǝ	öppis (öpmis) nüüt, nünt
Wiilendǝr Tüütš	s Chind dǝ Akchǝr	Gaiss, Gaass zwanzg	Wèšpǝlǝ Chèèstünnǝ	öppis nüüt
wèštlichs Turgòuǝr Tütš	s Chind, Chìnd dǝ Akchǝr	Gaass, Gaiss zwanzg	Wèšpǝli Chäästünnǝ, -tǜlǝ	öpis nüüt, nünt
ö`štlichs Tuurgòuǝr Tütš	s Chend dǝ Aggǝr	Gaass zwanzg	Wäšpǝli Chèèstünnlǝ, -tüllǝ	öppis (naamis) nünt
Förštǝlendǝr (Sanggallǝr) Tütš	s Chend dǝ Aggǝr	Gaiss (Gaass) zwanzg	Wäšpì Chääsfladǝ	öppis (nabis) nünt	I de Stedt Sanggalle, Roorschach und Wiil weret d Vokaal weniger grell uusgsproche as ufem Land.
ùndǝr Tògge- borgǝr Tütš	s Chìnd dǝ Aggǝr	Gèiss (Gääss) zwänzg	Wäšpi Chääsfladǝ	näbis, öpis nüt, nünt
obǝr Tòggǝ- bùrgǝr Tütš	s Chìnd dǝ Akchǝr	Gäiss zwänzg	Wäšpi Chääsfladǝ	öpis, nämis nüt
Appǝzö`llǝ^r Tütš	s Chend, Chènd dǝ Akchǝ^r	Gääss zwènzg	Wäšpi, Wäšpli Chääsfladǝ	näbis nünt, nüts	De Dialekt fallt uf dur sin extrem starche musikalische Akzent.
ùndǝr Rintaalǝr Tütš	s Khìand, Kchìand dǝ Akchǝr	Gòass zwoanzg	Wèšpǝl Khèèstǜnnǝlǝ	epǝs nünt	De Dialekt werd zum Nideralemanische grechnet.
obǝr Rintaalǝr Tüütš	s Chind dr Aggǝr	Gaiss zwänzg	Wäšpi Chääsflaadǝ, -chuǝchǝ	ötšis (naisis) nüüt	De Dialekt het e starchs rätoromanisches Substrat.
Khuurǝr Tüütš	ds Khind dr Aggǝr	Gaiss zwenzg	Wèšpi Khèèswèèa	epǝs (ǝswas) nüüt	De Dialekt het e starchs rätoromanisches Substrat und wiist nideralemannischi Merkmol uf.
Seeztaalǝr Tüütš	ds Chìnd dr Aggǝr	Gäiss zwenzg	Wäšpi Cheeⁱswääjǝ	nämis nüüt	De Dialekt het e starchs rätoromanisches Substrat und nint e Mittelstellig zu de Innerschwizer Dialekt ii.

[ändere] Vokaal

[ändere] Ostschwizerischi Vokaalspaltig (Churzvokaal)

S wichtigste Merkmol vo de Ostschwizer Dialekt isch die Ostschwizerischi Vokalspaltig (William G. Moulton). Deno hend sich die mittlere Churzvokääl e ö o ufgspalte in e gschlossni und e offni Variante. Innerhalb vode Ostschwiz gits drü Gebiet. West: Schaffuuse und westlich Tail vom Tuurgau. Mitti: östlich Tail vom Tuurgau, westlich Tail vom Försteland, Toggeborg, Appezöll und s oberi Sangaller Rintl. Oste: Stadt Sanggale und östlichs Försteland mitem ondere Rintl und em Bündner Rintl. D Ursach vo dere Spaltig isch s unsymmetrische Vokaalsystem vom Mittelhochtütsche (mhd.), wo drüü /e/ gchennt het (e/ë/ä) aber nu ais /o/ bzw. /ö/. Währed die westliche Schwizerdialekt die Assymetrie usgliche hend, indem si mhd. /ë/ i de Regle zu überoffnigem /ä/ gmacht hend, hend d ostschwizer Dialekt mhd. /o/ und /ö/ in e offnig und e gschlossni Variante uftailt.

Churzvokalsystem veraifacht
mhd.	Züri	Ostschwiz
		Weste	Mitti	Oste
i ü u	i ü u	i ü u	i ü u	i ü u
e ö o	e ö o	e ö o	e ö o	e ö o
ë		è ö` ò	è ö` ò	è ö` ò
ä a	ä a	a	ä a	a

[ändere] Langvokaal und Diphthong

D Langvokaal hend sich ohni Veränderige erhalte usser s lang /a/ wo i allne ostschwizer Dialekt zumene lange offne /òò/ woren isch (Òòbig; hd. Abend). Die Dielekt wo kas churzes /ä/ kened, hend s lang /æ/ zumene lange offne /èè/ gmacht (Chääs, Chèès; hd. Käse). De Diphthong /ei/ isch i de nördliche Dialekt zumene lange /aa/ wore (Gaass) i de südliche zumene lange /ä/ (Gääss), im undere Rintl aber zu /òa/ (Gòass). Hüt ghört me aber fast öberall numeno Gaiss oder Gèiss. I wenige Wörter isch s alti /ou/ zumene maist churze /o/ wore, wenn nochene en /m/, /b/, /p/ oder /f/ gfolged isch: Bòmm, Tròmm, tròmǝ, Ròòm, globǝ, hopt-, choffǝ, o (hd. Baum, Traum, träumen, Rahm, glauben, haupt-, kaufen, auch). Da isch aber nöd i allne Dialekt duregfüert wore.

[ändere] Konsonante

D Ostschwizer Dialekt ghöret zum Hochalemannische und hend drum ahd. /k/ zu /ch/ verschobe: Chind, ussert im Underrintl und im Churer Rintl, wo me Khind und Khuur sait. Uffälig isch aber as geminierts /kk/ i paarne ostschwizer Dialekt nöd verschobe woren isch: tringgǝ, druggǝ, Aggǝr.

Wäret früener s Err /r/ mit de Zungespitze artikuliert woren isch, hend noch de Französische Revolution d Lüt i de Städt afange da Err wie d Franzoose uuszpreche, aso hine im Raache, wa as noobel empfunde woren isch. Hüt isch s "Lorrgge" (sprich uugföhr wie loochggǝ) wiit verbraitet. Im Appizellische und im Undere Rintl werd s Err sozäge verschluckt, es haisst den Bèèg statt Bèrg. Es isch witume bikannt, as vill Ostschwizer lorgget und Müeh hend e "richtigs Err" uszspreche.

Bsundrigs im Appizellische tönd vill Lüt "näsle" (näslǝ, nìslǝ), da haisst Vokaal voreme /m/, /n/ oder /ng/ weret nasaliert, au wenn seb verschwunde isch: Mõõ. Da werd aber im allgemaine as püürisch aaglueget.

[ändere] Wortschatz

Sicher gits vill typischi ostschwizer Uusdrügg und s cha drumm do nu e chlini Uuswaal gee were. I de Tabele dobe hemmer scho Fladǝ (ahd. flado "Opferchueche") und Tünnǝ(lǝ) atroffe.

Wenns Chatze haglet sait me zibölǝlǝ (frz. gibouler). Sind d Stroose gfroore, so asme usrutscht, sind si hääl (ahd. hâli) und wenn s schneefrai sind òòbbǝr (ahd. âbar). Und e Zungebrecher isch d Froog "šträäzt s z Zöri au?" Bi dere eebige Frööglete ninnts nöd wunder, wenn d Zörcher mainet z Sanggale regnis allpòt. Da isch aber gär nöd woor, wenn s hùdlǝt (starch schnaije), denn strääzt s (starch regne) nämli o bi üs nöd.

Typisch sind Verdopplige oder gär verdrüüfachige vo de Verbe choo, goo und loo. So haist s: "los lo sii loo und chùm chogǝ luǝgǝ choo wa mueš gogǝ pòštǝ goo!". Statt döt sait mer au dai und wo en gstresste Zörcher "då deet" sait, formuliert en Ostschwizer wenns hoochchunt e kunstvolls dadǝdaidöt. Bigòšt! Wie dadedo woor isch! I de Ostschwiz goots ebe no rüǝbig zue, und wenn d Goofe (d Chind) chäärǝt (striitet) und s debii lut chiidt (tönt; ahd. quëdan "rede"), stört da onöd.

Uuffällig isch d Bezaichnig vo hochdütsch "etwas". Die maiste Schwizer säget "öppe", und so ghört mer s au i de Ostschwiz. Im Schaffuusische hend d Lüt früener aber au öpmǝ gsait und im obere Rintl ötšis. All die Forme chömet usem ahd. "ëtewas" oder "ëtteswas". E schaffuuser und tuurgauer Wort dodeför isch naamis gsi, da ghört mer hüt aber kum no. Dagege sait me no hüt im Toggeborg und im Appezelische näbis. Da isch e Zämezüchig vo ahd. "ne weiz ih was". Gliichig bildet sind näbǝr (hd. jemand) und näbǝ (hd. irgend wo; irgend wie).

[ändere] Gschichtlichs

Die ältiste Sprochzügnis stamet usem 8. Johrhundert vom Chloster Sanggalle. Debi tönt s Altalemannisch vom Mönch Notker de Tütsch (11. Jh.) scho vertraut und zaigt Merkmool, wo weder mitem Hochdütsche no mit de westliche Schwizer Dialekt öberistimet, wol aber mit de Ostschwizer Dialekt. Da werd dütli z.B. bi de Verbkonjugation:

Dialekt	1.Sg.	2.Sg.	3.Sg.	1.Pl.	2.Pl.	3.Pl.
Hoochtütsch	ich tue	du tust	er tut	wir tun	ihr tut	sie tun
Berntütsch	ig tuǝ	du tuǝš	är tuǝt	mir tüǝ	dir tüǝt	si tüǝ
Wallisertütsch	ich tuän	dü tuäšt	är tuät	wiär tiä	iär tiät	si tiänt
Althoochtütsch	ih tuon	du tuos	ër tuot	wir tuon	ir tuot	sie tuont
Notker	ih tuon	du tuost	er tuot	wir tûên	ir tuont	sie tuont
Sangallertütsch	i tuǝ	du tuǝš(t)	er tuǝt	mìr tüǝnd	ìr tüǝnd	si tüǝnd

Allerdings het de Notker nu gaistlichi und natürwüsseschaftlichi Text usem Latinische öbersetzt, so as me kuum näbis vo de würkliche Volkssprooch erfaart. Lediglich drai Versli und e paar Sprichwörter, wie: Sôs régenôt só názzênt tî bôumá. (Wenn s šträäzt, wèèrǝd d Bömm nass.) oder So diz rehpochchili fliet so plecchet imo ter ars. (Wenn s Reebö`ggli flücht, so blìtzget emm sin Aarsch!). Echli älter isch de Sanggaller Huussege (10.Jh.): Uuola uuiht, taz tu uueist taz tu uuiht heizist! Taz tu neuueist noch nechanst cheden chnospinci! (Woll, Wicht! Ass du nume waisch, ass du Wicht haissisch! Demit du nöd waisch und nöd chasch chiide "chnospinci".)

Im Hochmittelalter het sich denn e Kanzlaisprooch usbildet, en art überregionali Beamtesprooch. Debi fallt uf, as i de Ostschwiz för mhd. /ei/ i de Regle /ai/ gschribe woren isch. Obwol die Sprooch nöd as Dialekt agluegt werde cha, so gits es Dokument, wo dütlich a die gsprochni Sproch ane chömet, wie zum Bispil d Offnig vo Oberbüre usem Joor 1481:

73) … und die von Oberbüren træt und trab hinab, alls wyt dz vich godt. 80) … und wenn ein güßi kombt, so mag man ain tail by dem brüggli by Sigristen acker in dz tobel lassen gon, daß ander durch dz dorf … 81) Item deren von Oberbüren guot stost biß an den stain … wenn ihro zelg dz Haßlen in esch lit und den so haben sye ir vich gon zuo lassen …

Öppe föfzg Joor spöter het de sanggaller Pfarrer Hermann Miles e Brand im Tuurgi beschribe:

An allerhalgen tag ermanet an dorfpfaff sin volk, si soltend den künftigen tag mit kerzen und faklen erschinen, damit die in dem kerker, darin die toten ban* versamlet sin, anzündind … Zuo morgens fast früe macht sich an alts müeterli uss sonderbarer andacht … und trug an büscheli ris mit ir, zünt das an. Und wil eben an starker wind gieng, enbran das holz zuor stund, das nit alan der kerker, sondern och die kilch und der pfarhof in almacht brunend, also dass der arm pfaff mit siner kelara und zwa kindera mit müeh und arbit gar kum entronend naket und bloss … Die alt mueter so das für anzündet het und si also nakit laufen sach, die globt, es werend selen uss dem fegfür entlediget … (*de Chärchel mit de Tootebai)

Ufällig und typisch för de Tuurgauer Dialekt sind aber no hüt /aa/ för /ei/ (ban, halgen, alan, zwa) und /o/ för /ou/ i bestimte Wörter (och, globt). Aine vo de erste, wo en ostschwizer Dialekt erforscht het, isch de Apizeller Titus Tobler (19.Jh.) gsi.

[ändere] Wüsseschaftlichi Abhandlige

Wüsseschaftliche Abhandlige wo nöd im Buechhandel erhältlich sind:

Jakob Berger: Die Laute der Mundarten des St. Galler Rheintals und der angrenzenden Vorarlbergischen Gebiete; Huber & Co., Frauenfeld (1912).
F. Enderlin: Die Mundart von Kesswil; Huber & Co., Frauenfeld (1911).
Ernst Hausknecht: Die Vokale der Stammsilben in den Mundarten der Stadt St. Gallen und des Fürstenlandes; Huber & Co., Frauenfeld.
H. Stickelberger H.: Lautlehre der lebenden Mundart der Stadt Schaffhausen; (1881).
Jakob Vetsch: Die Laute der Appenzeller Mundarten; Huber & Co., Frauenfeld (1910).
Georg Wanner: Die Mundart des Kantons Schaffhausen; Huber & Co., Frauenfeld (1941).
Wilhelm Wiget: Die Laute der Toggenburger Mundarten; Huber & Co., Frauenfeld (1916).

[ändere] Büecher

Rudolf Hotzenköcherle: Die Sprachlandschaften der deutschen Schweiz; Sauerländer. ISBN: 3-7941-2623-8

Alfred Richli et al.: Schaffhauser Mundartwörterbuch; Meier Buchverlag, Schaffhausen (2003). ISBN 3-85801-162-2

Emmi Mühlemann-Messmer: Was duu nüd sääscht; Schläpfer, Herisau (1990). ISBN 3-85882-069-5 (Hinterlender Dialekt)
Stefan Sonderegger: Appenzeller Sprachbuch; Herisau (1999). ISBN 3-85882-310-4
Joe Manser: Innerrhoder Dialekt; »Innerrhoder Schriften« (2001). ISBN 3-9520024-9