Wikipedia:Bsunders glungeni Artikel

Rund um d'Sproch

[ändere]

D Dieth-Schryybig oder schwyzertütschi Dialäktschrift isch e Laidfaade, wù mer chaa Dialägd mid verschrifde. D Dieth-Schryybig isch fir Schwyzer Dialägd gmachd woore ùn isch mid dr Joore an verschiideni (v. a. Schwyzer) Dialägd aabasd woore.

[ändere]

E Diphthong isch e Zwiilüt, er bstoht üs zwee Vokal, wu in ere Silbe ufenander folge. S Hochditsch (d Standartsproch) het drei Diphthong: ei (ai), au, eu (äu) - diä in Glammere wäre glich üsgsproche. S Alemannisch het diä drei ebefalls un üsserdäm ie (sprich iä), ue, üe un witeri.

[ändere]

Bärndütsch isch d Sprach wo men im Bärner Mittuland redt und im Fryburger Seeland. Aus tüpischi Merkmau vom Bärndütsche gäute d "Vokalisierig" vom l vor Konsonante u am Wortändi (z. B. i de Wörter aut 'alt', aui 'alli', Gfüeu 'Gfüel'), el (z. B. i de Wörter Esu 'Esel').

[ändere]

Gallisch isch e usgstorbeni keltischi Sproch, wo vo de keltischi Stämm in Gallie un Gebiet, wo dra gränze, gsproche worre isch. D'Gallische Sproch isch spöteschtens noochem 6te Johrhundert komplet vum Vulgärlatin bzw. vo germanischi Sproche verdrängt worre.

[ändere]

Griechisch isch en indo-europäischi Sprooch und ghört innerhalb vo de indo-europäische Sprooche zur Kentumgruppe, zäme mit de keltische Sprooche, de germanische Sprooche und de italische Sprooche. Es git es Alt- und es Neugriechisch.

[ändere]

Under Oschtschwizer-Dialekt verstoot me Dialekt vo de Kantöö Schaffuuse, Tuurgau, Sanggalle und Appizell, sowie de nordöstlich Tail vom Kantoo Zöri und em Churer Rintl. I de Forschig schribt me oft vo "Nordostschweizer Dialekte", aber d Lüt uf de Strooss redet nume vo "Ostschwizer Dialekt" und scherzhaft au "Ostschwätzer".

[ändere]

S'Bretonische (Brezhoneg) isch e keltischi Sproch wo i Frankriich dr Bretagne (Breizh) gsproche wird. Wie d'meischte Regionalsproche vo Frankriich isch s'Bretonische vum Ussterbe bedroht.

[ändere]

Als Français régional (regionals Französisch) bezeichnet mer d'regionali Variante vo dr französischi Sproch. S'Français régional söt nüt mit de Langues d’oïl verwäggslet werre. Bim Français régional handlets sich um d'hütigi Umgangssproch wo sich vum Standardfranzösisch nüt bsunders unterscheidet.

Geografi

[ändere]

Därwil (hochdüdsch Therwil) isch e politischi Gmeind im Bezirk Arlise vom Kanton Basel-Landschaft in dr Schwiiz. Därwil isch im middlere Leimetal. Dr Bann good öbe vom Birsig bis übere ins Birstal.

[ändere]

Lieschtel (usgsproche [ˈliə̯ʃd̥l̩]), hochdütsch Liestal, friener Liesthal ) isch d Hauptstadt vom Kanton Basel-Landschaft und em Bezirk Lieschtel in dr Schwiiz. D Stadt ligt 17 km südöschtlig vo Basel und 6 km vom reemische Augusta Raurica (hytte: Augscht) entfärnt. Sie isch Sitz vo kantonale Behörde, Gricht und Verwaltige.

[ändere]

Raveschburg (IPA: [ˈʀaːfəʃb̥ʊʁg̊]) isch e Mittelstadt ond Kroisstadt. S'isch d grescht Schtadt vom Landkrois Raveschburg em siadliche Oberschwabe. S isch im Schussadaal en dr Näh vom Bodasee. Sidem 1. April 1956 isch Raveschburg Große Kroisstadt ond hot heit fascht 50.000 Aiwohner.

[ändere]

Staufe im Brisgau lit im Landchreis Brisgau-Hochschwarzwald in Bade-Württeberg. D'Stadt Staufe het rund 7750 Iwohner un bildet zämme mit dr Gmei Minsterdal e Gmeiverwaltigsverband un mit dr Stadt Bad Chrozige e Middelzentrum südlich vu Friburg.

[ändere]

St.Catharines isch e Stadt i Ontario, z'Kanada; s'isch d'gröschte Stadt vum Niagara Chreis. St.Catharines het (2001) 129.000 Ywohner (inzwüsche warschynts 135.000); in dr Agglomeration läbe insgsamt 377.000 Mensche.

[ändere]

Rothwiil isch e Dorf mit 1500 Iiwohner; s lit am Kaiserstuehl in Oberbade un isch bekannt fir sini Wii. Rothwiil isch friähjer e sälbschtändigi Gmein gsii, siter 1975 gherts zu dr Stadt Vogtsburg im Kaiserstuhl - e Gmein, wu sich üs sibe Derfer zämme setzt. Wel Rothwiil dr grescht un zentralscht Ort vu däne sibe isch, isch do aü s Rothüüs mit dr Stadtverwaltung.

[ändere]

Dr Vierwaldschtättersee (engl. Lake Lucerne, franz. Lac des Quatre Cantons, it. Lago dei Quattro Cantoni/Lago di Lucerna, romanisch Lag Lucerna) isch en vo höche Berge umgebene, fjordartige See i dr Zentralschwiiz (434 m ü. M., 114 km², bis 214 m tüüf). Dr Vierwaldschtättersee wird vo dr Rüüss durchflosse; vo ihrer Iimündig bis zum Uusfluss isch er 38 km lang.

Persone

[ändere]

Dr Albert Einstein (* 14. März 1879 in Ulm (Donau); † 18. April 1955 in Princeton (New Jersey), USA) gältud als ein va de bediitentschte Phüsiker vam 20. Jahrhunnärt. Är isch unter andrem dr Begrinder va dr Relativitätstheorie ond Nobälpriis-Träger fär Füsik (1921).

[ändere]

De Galileo Galilei [ɡaliˈlɛːo ɡaliˈlɛːi] (* 15. Februar 1564 z Pisa; † 8. Jänner 1642 z Arcetri bi Florenz) isch e italienische Mathematiker, Physiker un Astronom gsi, wo bahnbrechendi Entdeckige uf mehrere Biet vu de Naturwisseschafte gmacht het. Er isch de Begründer vu de Experimentalphysik, wu de technisch Fortschritt druf beroiht.

[ändere]

Dr Georg Thürer (1908 - 2000) isch e alemannische Dichter, Hochschuellehrer un Gschichtsschriiber gsii. Dr Thürer Georg isch am 26. Jülli 1908 z Tamins im Bündner Land uf d Wält kumme; sini Vorfahre sin Walser Bärgbüüre gsii; bedi Grossvättere hän ihrini Hef an dr räto-romanische Sprochgränz gha.

[ändere]

De Johann Peter Hebel isch en alemannischer Dichter un Prälat gsi. Geboore worde isch er am 10. Mai 1760 z Basel, gstorbe am 22. September 1826 z Schwetzige. Als Chind het er im Winter z'Huuse im Wiesetal gwohnt, un im Summer het er z'Basel gläbt, wo sini Muadr als Dienschdmagd gschafft häd.

[ändere]

Dr Nathan Katz (1892 - 1981) isch e jüdischstämmige alemannische Dichter üs em Sundgaü. Si alemannischi Dichtig isch stark vum Hebel un vu sinem Frejnd Hermann Burte agregt wore. 1978 nännt dr Victor Hell dr Katz dr oginällscht elsässisch Lyriker sitter em Mittelalter.

[ändere]

Dr Walther Rathenau (1867 – 1922) isch e ditsche un jüdische Schriftsteller, Induschtriälle un Politiker gsii; zwische 1912 un 1918 isch zwische nem Rathenau un em Dichter Hermann Burte e Freijndschaft pflägt wore.

Sunschtigs

[ändere]

E alemannisch Reihegräberfäld isch e alamannische Friidhof üs dr Mittli vum 5. bis am Afang vum 8. Johrhundert noch Grischtus, wu in ere ganz bstimmte Art aglegt isch. Bis in d Mittli vum 5. Johrhundert findet mer bi dr Alamanne numme gleini Grabgruppe mit küüm meh wiä fimpf Greber.

[ändere]

Hinkender Bote isch dr Titel vu verschiidene Volkskaländer, wu unter däm Nämme im alemannische Sprochrüüm witt verbreitet gsii sin un zum Deil hit no exischtiäre. Am Oberrhiin isch dä Kaländer im Dialäkt dr Hinkig Bott gnännt wore, in dr Schwiz dr Hinked Bott.

[ändere]

De Sezessionskrieg (au: Amerikanische Bürgerkrieg) isch ä militärische Konflikt in de Vereinigte Staate vo Amerika gsi, wo zwische 1861 und 1865 d Nordstaate (Union) gege d Südstaate (Konföderation), wo us der USA ustrete gsi sin, kämpft hän. Er isch dr bisher bluetigschte Krieg gsi, wo d’ USA je drin verwickelt gsi sin und hätt ganzi Bundesstaate und sogar Familie entzweit.