Rätoromanische Sprache
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Technische Yschränkung: Dr koräkt Titel wär: »Rätoromanischa Schprocha« |
Rätoromanisch | ||
---|---|---|
Gsproche i: | Schwyz, Italien, Graubünde, Engadin | |
Sprecher: | 35 095 (2000) |
|
Linguistischi Klassifikation: |
|
|
Unterteilige: |
{{{Unterteilige}}} |
|
Offizieller Status | ||
Amtssproch i: | Schwiz | |
Sprochchürzel | ||
ISO 639-1: | rm | |
ISO 639-2: | roh | {{{ISO2T}}} |
SIL: |
![]() |
Dialäkt: Vorarlbärgisch |
Dia Rätoromanischa Schprocha im witara Sinn, also alle Alparomanischa Sprocha zämm, sin a Gruppa vo romanischa Sprocha und Dialekti, wo in a paarna Alpatäla in da Schwiz und Z‘Italia (Ladinisch) gschprocha werent. Wissaschaftlich isch dia Exischtenz vo dera Schprochgruppa aba no ziemli umschtritta.
Im engara Sinn moant ma mit Rätoromanisch meischtns s Bündnerromanische, wo sit m 20. Februar 1938 neabs (schwiza)dütsch, französisch und italienisch dia vierte offizielle Schproch vo da Schwitz isch. Ersch 1982 hot‘s Bündnerromaische als Rumantsch Grischun (Graubündner Rumantsch) a oagene Schriftschproch kriagt und isch in füf oanzelne Dialekte untatoalt wora, wo o vaschieda gschrieba werent.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Iiteilung
Dia Diskussion, wia ma denn dia rätoromanischa Schprocha itoala müsst, isch untaram Nama „questione ladina“ bekannt wora. Zwoa Schprochforscha, Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907) und Theodor Gartner (1843-1925) gond davu us, dass es an Art rätoromanische Urschproch gea hot, zwüscha m Oberalppass i da Schwiz und m Friaul in Italien, us dera se noch und noch oanzelne Dialekt entwicklat hond. Hüt untascheidet ma deane Dialekte:
- Bündnerromanisch
- Surselvisch (Sursilvan, 13.879 Muattaschprochla), hot früha "Obwaldisch" khoassa und wir in da Region Ilanz gredet.
- Zentral- oda Mittelbündnerisch
- Sutselvisch (Sutsilvan, 571 Muattaschprochla) im Untarhi
- Surmeirisch (Surmiran, 2.085 Muattaschprochla) dans les vallées de l'Albula et du Julier,
- Engadinisch (Ladin)
- Oberengadinisch (Puter, 2.343 Muattaschprochla)
- Unterengadinisch (Vallader, 5.138 Muattaschprochla)
- Weschtliche Sittatäla vo da Etsch
- Nonstal/Val di Non (Nones) und Sulztal/Val di Sole
- Ladinisch
- Gherdeina in Gröden/Gherdëina (im Dialekt Gräden und Grädner), Fascian im Fassatal/Fascia und Mareo/Badiot im Gadertal/Val Badia (im Dialekt Padia und Badioten)
- im Flussgebiet vo da Piave: Buchenstein/Fodom und Ampezzo/Anpezo (Sprechen obr koan ladinisch).
- Furlanisch oder Friaulisch (Furlan). Das Furlanische schot a bizle andasch us wia dia andara rätoromanischa Schprocha, wils koa rätisches Substrat hot.
[ändere] Gschicht
Chur isch bis ins 15. Johrhundat s Zentrum vo da bündnerromanischa Schproch gsi, im obara Vinschgau, wo glei daneaba liegt, hot ma bis ins 17. Johrhundat rätoromanisch gredet. Dia Idiome im Nonstal/Val di Non und im Sulztal/Val di Sole sind döt o no weniga vo da norditalienischa Dialekte igfärbt gsi als wia hüt. Die Gegend um Cortina d'Ampezzo umme isch ersch mit da Olympischen Winterspiele vo 1956 richtig italienisch schprochig wora. Agfanga hot da Rückgang vom rätoromanischa in Graubünda wia Chur brennt hot. Viele vo da Handwerka, wo d’Schtadt wieda ufbot hond, sind von Untaland ku und wia d Schtadt fertig gsi isch, sind se bliba. Drum isch Chur innerhalb vo a paar Johr a dütschsprochige (alemannisch-sprochigi) Schtadt wora.
Ts Vôraadlbêrg haiz o nô im zibtsehanta (17.) jôrhúndrt rätoromanische tialêkt gia, mit şimpfnamma "Pompalúserisch". Dr vacuztrugg iş Arlbergromanisch.
Hüt goht die Zahl vo da Muattaschprochla um eppa 15% im Johr zruck, drum befürchtet ma meh und meh, dass dia Schproch ussterba künnt.
I de Abstimmig vom 17. Juni 2007 het s Bündner Volk e Vorlag zum Schutz vom Rätoromanische agnoo. Somit gelt ab jetzt e Gmaind mit 40% Rätoromane as "aisproochig" und s Rätoromanische isch somit Amts- und Schuelsprooch i dene Gmainde. De grööscht Widerstand isch us de grosse Ortschafte Chur, Arosa und Davos und usem Prättigau cho, dagege hend starch bidrooti Gmainde wie Sammoritz die Vorlag dütlich agnoo.
[ändere] Bischpiil
Allemanisch | Surslvisch | Sutselvisch | Surmeirisch | Puter | Vallader | Rumantsch Grischun |
---|---|---|---|---|---|---|
Gold | aur | or | or | or | or,aur,ar | aur |
hart | dir | dir | deir | dür | dür | dir |
Oog | egl | îl | îgl | ögl | ögl | egl |
liicht | lev | leav | lev | liger | leiv | lev |
drü | trais | tres | treis | trais | trais | trais |
Schnee | neiv | nev | neiv | naiv | naiv | naiv |
Rad | roda | roda | roda | rouda | rouda | roda |
Kääs | caschiel | caschiel | caschiel | chaschöl | chaschöl | chaschiel |
Huus | casa | tgeasa | tgesa | chesa | chasa | chasa |
Hund | tgaun | tgàn | tgang | chaun | chan | chaun |
Bäi | comba | tgomba | tgomma | chamma | chomma | chomma |
Hennile | gaglina | gagliegna | gagligna | gillina | giallina | giaglina |
Katz | gat | giat | giat | giat | giat | giat |
alls | tut | tut | tot | tuot | tuot | tut |
Form | fuorma | furma | furma | fuorma | fuorma | furma |
I | jeu | jou | ja | eau | eu | jau |
Sälle Artikel oder Abschnitt brucht e Yberarbeitig un sott dorum durgluegt werre. Des cha de sprochliche Stil, s Format vum Artikel, oder de Inhalt beträffe. Nächers isch in dr Regel uf dr Diskussionssite agee. Hilf bitte mit, die kritisierte Passasche z'verbessere un nimm druffabe die Markierig use. |
[ändere] Weblinks
- vejin - unbekannter nachbar - vicino sconosciuto
- Ladinien - Informationen über die ladinische Realität (Sehr engagierte Website, die Rätoromanisch als Einheit auffasst)
- GiuRu - Giuventetgna Rumantscha
- Noeles.net - Ladinische On-line Zeitung
- Radio Televisiun Rumantscha
- Infos üba Rumantsch
- Ethnologischa Bericht üba s Ladinische (englisch)
- Website vo da Lia Rumantscha
- Romansch - English Dictionary
- Romansch - English Dictionary, different Romansch dialects
- An Account of the Romansh Language originally published in the 1776 Philosophical Transactions
- Google Romantsch
- Google Directory - Romansh language